چنانچه بي‌اغراق بگوییم ديگر براي خيلي از مقاطع مختلف نمي‌توان به سراغ همان كتاب‌هاي سال گذشته رفت چرا كه تغييرات زيادي را تجربه كرده اند. البته اين به معناي اطلاق صفت بارز خوب يا بد به اين موضوع نيست. چرا كه طبيعي است با توجه به پيشرفت‌هاي روز دنيا در عرصه‌هاي مختلف، آموزش و تحصيل علم دانش‌آموزان هم بايد متحول و در واقع منطبق با شرايط و پيشرفت‌هاي روز دنيا باشد.
اما چنانچه پيش از اين هم اشاره شد، يكي از ايرادات مهمي كه به اين تغييرات مداوم وارد است، عقب ماندن دانش گذشتگان از كتاب‌هاي درسي جديد است. به اين ترتيب كه ديگر نه تنها والدين براي حل مشكلات درسي فرزندانشان كمك چنداني نمي‌توانند كنند كه حتي معلم‌ها و دبيراني كه جلسات آموزشي اين كتاب‌ها را هم مي‌گذرانند در بسياري از موارد با مشكلاتي روبه‌رو هستند.
در بخش پایانی گزارش نگاهي داريم به نحوه آموزش و روند آمادگي‌هاي لازم براي آموزش مدرسان كتاب‌هاي جديد در مدارس.
مهارتي براي زندگي
يكي از دغدغه‌ها و نگراني‌هايي كه در حوزه كتاب‌هاي درسي از گذشته تاكنون وجود داشته است، تاليف و تدوين كتاب‌هاي جديد است. البته منظور از جديد كتاب‌هايي است كه مثلا تا سال‌ها قبل وجود نداشته‌اند و بر مبناي نيازسنجي‌هاي صورت گرفته به اين نتيجه رسيده‌اند كه بهتر است تدوين برخي كتاب‌هايي كه تا پيش از اين تدريس نمي‌شده مورد توجه قرار گيرد. يكي از اين كتاب‌هاي درسي نو پا، كتاب درس آداب و مهارت‌هاي زندگي است. درسي كه با وجود نوآوري و تازگي در اين سال‌هاي اندك بار زيادي از نگراني معلمان و والدين در خصوص تدريس آن كاسته شده است.
سيد امير رون رئيس گروه آداب و مهارت‌هاي زندگي و بنيان خانواده است. او در خصوص چگونگي تدوين محتواي كتاب‌هاي درسي جديد به گزارشگر كيهان مي‌گويد : «مبناي اصلي تاليف كتاب‌هاي جديد در حوزه دوره متوسطه اول متناسب با نگاه تحول بنيادي و در واقع همان سند ملي تحول بنيادين آموزش و پرورش بوده است. يادگیري آداب و مهارت‌هاي زندگي و بنيان خانواده به عنوان يك كار نو شروع شد كه در حال حاضر محصولات عيني آن كتاب «سبك زندگي» پايه هفت و هشت است كه دو سه سال است در مرحله اجرا قرار گرفته است. دانش‌آموزان پايه هفت، دو سال است كه كتاب «سبك زندگي» را مطالعه كرده‌اند و براي دانش‌آموزان پايه هشت در واقع يك سال است كه در حال اجرا قرار گرفته است. در اين حوزه چشم‌انداز اصلي ما يادگيري آداب و مهارت‌هاي زندگي است. ماموريت اصلي اين است كه دانش‌آموز بعد از يادگيري اين درس مودب به آداب و توانا به مهارت‌هاي زندگي باشد و براي اينكه شرايط يادگيري را ايجاد كنيم اصلي‌ترين كار اين است كه چارچوب يادگيري اين درس را با توجه به برنامه سند درسي ملي، زمينه‌هاي روانشناختي و نيازسنجي در حوزه جامعه درك و فهم كنيم. مثلا در حوزه جامعه‌شناسي توجه به اين موضوع ضروري است مسائلي كه در جامعه است، چگونه است؟چه تلاش‌هايي در اين زمينه وجود دارد؟ و چگونه مي‌توان چارچوب علايق دانش‌آموز را با آن حوزه تطبيق داد. بنابراين بايد قبل از هر كاري يافته‌ها و پژوهش‌هاي محتوايي را تهيه كنيم. يافته‌هاي روانشناختي و جامعه‌شناختي متناسب با شرايط جامعه ارزيابي شود. از سوي ديگر در اين درس و براي موفقيت در زمينه آموزش محتوا، آموزش معلمان از اهميت ويژه‌اي برخوردار است. ما از طرق مختلف آموزشي و كليپ‌هاي آموزشي شرايط يادگيري و نحوه آموزش را براي معلمان فراهم مي‌كنيم. در حال حاضر رويكرد ما در اين حوزه مهارتي است.»
او همچنين در ادامه با اشاره به اينكه براي تدوين محتواي كتاب اين درس به چه موئلفه‌هايي توجه مي‌شود، مي‌گويد :«هدف اصلي ما تطبيق چارچوب مهارت‌هاي زندگي با هويت ملي است. در اين زمينه به سه مولفه اصلي اسلاميت، ايرانيت و انقلابيت بسيار زياد توجه شده است به اين دليل كه دانش‌آموز در شرايط فعلي بايد اين مهارت و توانايي را داشته باشد كه بتواند در همه احوال تمام اركان زندگي خود را بر مبناي اين سه مولفه بنا كند. براي مثال الآن در شرايطي قرار گرفته‌ايم كه روز به روز بيشتر از گذشته در سيطره فضاي مجازي و شبكه‌هاي اجتماعي و بمباران اطلاعاتي از طريق رسانه‌هاي مختلف قرار مي‌گيريم، خب در چنين شرايطي كه درگير بودن در اين فضا اجتناب‌ناپذير است، دست‌كم دانش‌آموز ما بايد بداند كه چگونه با اين پديده‌ها مواجه شود و چگونه در جايگاه‌هاي مختلف، تصميم‌هاي درست اتخاذ كند. از سوي ديگر ما بايد بتوانيم در چنين درسي، پيامدها و ارزش‌هاي اخلاقي، آگاهي و موقعيت محتوايي تصميم صحيح را به دانش‌آموز القا كنيم. رويكرد تدوين اين درس كاملا بومي و با نگاه به فرهنگ خودمان است البته براي موفقيت در تهيه محتوا از يافته‌هاي علمي كشورهاي ديگر هم بهره گرفته‌ايم. اما در مجموع بايد گفت محتواي بدست آمده تجربي نيست و متناسب با فرهنگ و ارزش‌هاي بومي و ملي تدوين شده است.»
كتاب آزمايشي يا معلم آزمايشي؟
تغییرات کتاب‌های درسی همزمان با تحول در ساختار آموزش و پرورش از 3سال پیش به بهانه همسویی با سند تحول بنیادین آغاز شد.
حتی پیش از تصویب این سند در شورای عالی انقلاب فرهنگی مقرر شد همه کتاب‌های درسی دانش‌آموزان نیز تا سال تحصیلی 9۷-۹۸ تغییر کند. براساس آن تصمیم، تغییراتی شتابزده در مدارس سراسر کشور اجرا شد و انتقادات بسیاری را به همراه آورد.
 به اعتقاد کارشناسان، در 3سال اخیر  تغییرات وسیعی در محتوای کتاب‌های درسی بدون رعایت استانداردها و بدون هیچ‌گونه نظارتی اعمال شده است. در پی آن، کتاب‌ها بدون طی مراحل آزمایشی و رفع اشکالات محتوایی در فاصله زمانی کوتاهی تألیف و بلافاصله تدریس آن‌ها توسط معلمانی که آموزش ندیده بودند آغاز شده است!
از سوی دیگر کارشناسان آموزشی معتقدند برای تألیف کتاب‌های درسی یا تغییر در محتوای آن باید الزامات و قواعد خاصی را رعایت کرد و نکته مهم این است که کار تألیف به‌صورت مرحله به مرحله انجام شود و پس از گذراندن مراحل آزمایشی به‌صورت سراسری اجرا و عملیاتی شود. در واقع باید کتاب‌های جدید در سال اول در تعداد معدودی از مدارس به تدریس گذاشته شود. سپس ایرادها و اشکالات احتمالی‌ آنها رفع و برای سال دوم در تعداد بیشتری از مدارس تدریس شود و در این مرحله نیز پس از بازنگری و رفع اشکالات و ایرادهای احتمالی و لحاظ کردن نظارت کارشناسان و معلمان، در سال سوم در مدارس سراسر کشور تدریس شود.
نگرانی خانواده‌ها
برای شیوه‌های تحصیلی دانش‌آموزان
اما آنچه در اين بين نگراني‌هاي زيادي را ايجاد مي‌كند عدم تسلط و آموزش كافي معلم‌ها براي تدريس كتاب‌هاي جديد است. معضل بزرگي كه بارها و بارها از جانب اقشار فرهنگي به آن اشاره شده است. اين نگراني‌ها در حالي است كه معاون پژوهشي وزير آموزش و پرورش در اين خصوص گفته بود كه آموزش کتاب‌های جدید‌التألیف پایه‌های چهارم و هشتم در دستور كار قرار دارد.به اين ترتيب كه آموزش معلمان کتاب‌های جدیدالتألیف به شکل حضوری و نیمه‌حضوری است، اما آموزش کتاب‌هایی که غنی‌سازی محتوایی می‌شوند، حضوری نیست و معلمان می‌توانند آموزش‌ها را به صورت غیرحضوری به شیوه مطالعاتی یا آموزش‌های مجازی فرا گیرند.
يكي از دبيران باتجربه رشته رياضي در مقطع متوسطه كه بيش از 18 سال است در اين مقطع به تدريس درس رياضي پرداخته با اشاره به تغييرات گسترده محتواي كتاب‌هاي درسي در گفت‌و‌گو با گزارشگر كيهان مي‌گويد: «به نظر من تغييرات كتاب‌هاي درسي امري اجتناب‌ناپذير است و در تمام دنيا هم مرسوم است اما آنچه باعث شده اين امر آنچنان كه مورد نظر نظام آموزشي بود موفق نباشد، بي‌توجهي به آموزش معلمان است. به راستي آموزش معلمان هم در این تغییرات باید بسیار جدی مورد توجه قرار گيرد، ولی به نظر مي‌رسد اين چشم‌انداز در دوره گذشته در آموزش و پرورش زیر پا گذاشته شد و به شدت مورد بي‌توجهي قرار گرفت. در این سال‌ها که شاهد ایجاد تغییرات در محتوای کتاب‌های درسی بودیم، این‌ طور نبود که معلمان پیش و پس از آغاز تغییرات یا همزمان با تدریس کتاب‌های جدید و اجرای سراسری تغییرات اين مباحث، آموزش ببینند و در نهايت مجموع اين عوامل باعث شد که مدارس کشور به مثابه آزمایشگاه دیده شوند. حتي همين تغييرات هم در بسياري از مباحث رياضي به صورتي مبهم صورت گرفته است مثلا اشتباهات تایپی واقعا آزاردهنده است كه گاهی حتي باعث سردرگمی دانش‌آموز در فهم مسئله می‌شود، از طرف ديگر حجم مطالب بخصوص در بعضي از فصل‌هاي  ریاضی سنگین و به صورت نامناسب طبقه‌بندی شده و توضیحات آن نیز جامع و کامل نیست.»
تكنولوژي آموزشي، شايد وقتي ديگر!  
به نظر مي‌رسد يكي از مشكلات اصلي كه سال‌هاست نظام آموزش و پرورش ما با آن دست به گريبان است، عدم كاربرد و استفاده مناسب از تكنولوژي آموزشي است. تكنولوژي كه هم به دانش‌آموز و هم به معلم اين فرصت را مي‌دهد تا در صورت مواجه شدن با مشكل يا سوال آموزشي بتوانند سوالات خود را بر‌طرف كنند. اما برخلاف محتوايي كه به گفته كارشناسان حوزه تاليف كتب درسي، مدام به روز مي‌شوند اما نحوه آموزش و نظام پرسش و پاسخ ما همچنان در آموزش و پرورش سنتي مانده است.
اينها بخشي از نظرات دكترابراهيم شكروند است. او كه سال‌هاست در حوزه مديريت و تكنولوژي، آموزش و پژوهش‌هاي بسياري انجام داده است، در خصوص نحوه استفاده از اين تكنولوژي در آموزش دبيران، به گزارشگر كيهان مي‌گويد: «امروزه در بسياري از كشورهاي پيشرفته دنيا اين امكان فراهم شده است كه هم دانش‌آموز و هم معلمان به صورت آنلاين بتوانند در هر زماني از آموزش كتاب مورد نظر با تيم مولفين ارتباط برقرار كنند و نه تنها سوالات و ابهامات درسي‌شان را برطرف كنند كه حتي پيشنهادات كاربردي در خصوص تدوين و بازنگري براي سال آينده را مطرح كنند. خب اين در واقع يك جورايي به معناي آزمون گام به گام كتاب تازه تاليف است. يعني مولف اين فضا را ايجاد كرده كه نه تنها ماه به ماه بلكه لحظه به لحظه واكنش دانش‌آموز و معلم را در برخورد با محتواي جديد بسنجد و ارزيابي كند اما متاسفانه و برخلاف آنچه بارها و بارها گفته شده است، به نظر مي‌رسد جاي معلمان قديمي و با سابقه و همين‌طور كارشناسان خبره حوزه‌هاي مختلف مثل روانشناسي ، جامعه‌شناسي ، فلسفه و ... در ميان مولفان كتاب‌هاي درسي خالي است. هر چند تمام افرادي كه در اين زمينه تلاش مي‌كنند قطعا از تجربه و دانش مرتبط همان مباحث بهره‌مند هستند اما مثلا براي تدوين درسي مثل مطالعات اجتماعي يا زبان و ادبيات فارسي يا رياضي و فيزيك و ... واقعا به حضور متخصص روانشناسي آموزشي نياز است تا ارزيابي كند كه چه ميزان از مثلا فلان مبحث براي يك آموزش يك ساعته دانش‌آموزي در مقطع ابتدايي كافي است و مانع از فشار و خستگي مضاعف مي‌شود.»
او همچنين مي‌افزايد : «همين موضوع يعني عدم برنامه‌ريزي و آزمايش كافي و ارائه سريع و بدون وقفه كتاب‌هاي جديد باعث شكل‌گيري يك روند موازي شده است. روندي كه براي دانش‌آموز و معلمي كه دچار سردرگمي آموزشي شده است‌، راهي به جز استفاده از كمك آموزشي‌ها و كلاس‌هاي فوق‌العاده نمي‌گذارد و اين‌گونه است كه بازار اين كتاب‌ها و كلاس‌هاي كمك درسي در اين سال‌ها بيش از گذشته داغ شده و رونق گرفته است. من به صورت موردي نام نمي‌برم اما بسياري ازاین کتاب‌هاي جديد بسیار سختگیرانه تدوین شده و دانش‌آموزان یادگرفته و یاد نگرفته از آن می‌گذرند و معلم‌ها هم راهي به جز اتمام کتاب ندارند، مثلا ساعات درسی بعضی از درس‌ها با حجم مطالب این کتاب‌ها هیچ تناسبی ندارد و چون زمان كافي  و مفيد براي تدريس كامل وجود ندارد، به ناچار خيلي از والدين و دانش‌آموزان به سراغ معلم خصوصي يا كلاس‌هاي فوق‌العاده مي‌روند. وتمام اينها نقاط ضعف اين كتاب‌هاي تازه تاليف است كه نياز جدي به بازنگري و بررسي مجدد دارد.»