حسن آقایی

افزونی استقبال پیوسته شهروندان از پارک و فضاهای سبز جدای از بهره‌وری از این محیط‌های با طراوت و هوای سالم، در بطن خود نیز فرایندهای مختلف دیگری دارند. از نگاه پژوهشی موقعیت و دسترسی آسان عمومی به این فضاها غیر از زیباسازی زیست‌محیطی نکته‌ای حائز اهمیت می‌باشد. همچنین پارکها سقف کیفی معنوی و روانی زیستن را توسعه می‌دهد.
گزارش پایانی را با گفتار مدیرعامل سازمان پارک‌ها و فضاهای سبز در مورد موقعیت و کارکردهای بوستان‌ها و بیان دیدگاه پژوهشی متخصصان در خصوص چگونگی راهکار رسیدن به توسعه پایدار آرامش معنوی و روحی، می‌خوانیم:
5/15 متر مربع
سرانه فضای سبز هر شهروند
در راستای مباحث پیرامون ضرورت حیاتی بوستان و فضاهای سبز و لزوم توسعه آنها، مدیریت شهری پایتخت خاصه در سال‌های اخیر اقدامات چند وجهی و استانداردسازی این مکان‌ها را عملیاتی و در کارنامه مسئولیت اجرایی خود ثبت کرده است.
«مهندس علیمحمد مختاری» مدیرعامل سازمان پارک و فضای سبز تهران، چندی پیش طی گفت‌وگویی با این اظهار که سرانه فضای سبز درون شهری در تهران برای هر شهروند 5/15 متر مربع است از افزایش فضای سبز برون شهری با سرانه 23 متر مربع به ازای هر شهروند خبر داده و همچنین این که شهر تهران علاوه بر نیاز به سرانه فضای سبز، به علت جمعیت فراتر از 8/5 میلیون نفر، نیازمند تأمین سرانه‌های خدماتی گوناگون از جمله سرانه‌های بهداشتی، آموزشی، تفریحی، فراغت، تجاری و... است. در همین ارتباط نگاه و هدف زیست محیطی، به تأمین سرانه سبز شهری و سپس براساس استانداردهای شهرسازی به منظور تأمین دیگر سرانه‌های پایتخت‌نشینان و افزایش کیفیت زندگی آنان می‌باشد که گام‌های دیگری برداشته شده است.
ممنوعیت هرگونه بنا در پارک
ادامه سخنان «مختاری» در همین زمینه حاکی از آن است که به طور کلی برنامه‌ریزی شهرداری تهران توزیع عادلانه فضای سبز در مناطق 22 گانه و براساس استاندارد برای هر شهروند است که در برنامه پنج ساله دوم شهرداری قرار گرفته است. وی در بخش دیگری با بیان وجود فضای سبز زیر استاندارد در برخی مناطق تهران مثل مناطق 7، 10 و 17، می‌افزاید: «طبق برنامه‌ریزی‌ها با تملک و تجمیع بافت‌های فرسوده در این مناطق امیدواریم بتوانیم سرانه‌های خدماتی از جمله سرانه فضای سبز را برای شهروندان تأمین کنیم.»
مدیرعامل سازمان پارک‌ها و فضای سبز تهران، در بخش دیگری از صحبتهای خود تأکید دارد، طبق بخشنامه شهرداری تهران به مناطق 22 گانه، هرگونه ساخت و ساز و احداث بنا در پارک‌ها ممنوع است و باید از آن جلوگیری شود.
بهره‌برداری 2065 بوستان
وی سپس درباره آزادسازی زمین‌های شهری و تبدیل به ساخت و توسعه فضای سبز، اظهار می‌دارد: «طی سال‌های گذشته بسیاری از اراضی که در محدوده شهری تهران قرار داشته و در اختیار نهادها و ارگان‌های مختلف بود از سوی شهرداری تهران آزادسازی شد و با کاشت درخت و توسعه فضای سبز به عرصه‌ای عمومی برای پایتخت‌نشینان تبدیل شد. نمونه بارز این اقدام آزادسازی بوستان ولایت است. این بوستان در مجموع با 270 هکتار مساحت و کاربری بوستان، یک فضای فراغتی است و تملک بسیاری از اراضی که در تهران در اختیار نهادهای مختلف وجود دارد هم‌چنان در دستور کار شهرداری تهران قرار دارند. از این رو تأمین فضاهایی به منظور ایجاد زیرساخت‌های شهری و تأمین سرانه خدماتی از اولویت‌های مدیریت شهرداری تهران بوده است. به گفته وی در حال حاضر 2065 بوستان محله‌ای، منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای مورد بهره‌برداری است و علاوه بر این، بوستان‌های موضوعی مثل باغ گل‌ها، 4 بوستان موضوعی در محدود منطقه 3 در دست احداث و بوستان مینیاتوری را که در حال بهره‌برداری است در دستور کار داریم.»
سند جهانشهری فرهنگی تهران
در مباحث توسعه، افزایش سرانه و بحث استاندارد بودن پارک و فضاهای سبز از سال‌های نه چندان دور در شهر تهران، ایجاد بوستان‌ها با رویکرد تازه‌تری تحت عنوان موضوع محوری مینیاتور به فرم کوچک بناهای تاریخی ایران از جمله بوستان انرژی یا باغ پرندگان در دستور کار قرار گرفت. غیر از این، بوستان‌های تاریخی، گیاه‌شناسی، اکوسیستم، نمایشگاهی، ورزشی و هنری یادبود هستند که در کشورهای دیگر تجربه موفقی داشته و با استقبال خوب شهروندان روبرو شده‌اند.  گفتنی است که در سند چشم‌انداز شهر تهران به جهانشهری فرهنگی، در جهان اسلام تعریف شده و این شهر در حال جای گرفتن در فهرست 50 شهر برتر دنیا از منظر شاخص کیفیت زندگی است که یکی از اهداف احداث این بوستانهای موضوع محور کمک به تحقق شاخص کیفیت زندگی در تهران است.
اجرای بوستان‌های موضوع محور
از سوی دیگر براساس گفته «مجتبی عبداللهی معاون خدمات شهری شهرداری بوستان‌های موضوع محور جدیدی نیز هم اکنون در دست طراحی و اجرا قرار دارند. بوستان‌های بانوان لویزان، ایرانیان که به بحث اقوام ایرانی می‌پردازد، دانش و طبیعت، دوستدار کودک در مناطق 18 و 20، فناوری در منطقه 15، چهارباغ یا عنوان دیگر آن ایمان آفرینش و بهشت از جمله این بوستان‌ها هستند. گفته وی همچنین حاکی از ساخت بوستان‌های موضوعی جدید هستند و از دلایل احداث این بوستان‌ها شکستن یکنواختی و ایجاد تنوع به بوستان‌ها است. او می‌افزاید: «موضوعات مختلفی برای پرداختن به این گونه بوستان‌ها وجود دارد که هم اکنون در حال بررسی است.»
قدر این استراحتگاه را بدانیم
یک شهروند به نام «ثقفی» بازنشسته فرهنگی، بر این نظر است بوستان‌ها ملجا آزاد و دلپسند برای استراحت، تجدید روحیه خوب و فارغ شدن از مشکلات متعارف است.
می‌پرسم طبق این گفته و نظر شما فضاهای سبز و بوستان‌ها چه تاثیری به قول خودتان در خلق و خوی دارد؟ لبخندی می‌زند و این پاسخ را می‌دهد. از قدیم گفته‌اند کجا خوش است؟ آنجا که دل خوش است و بلافاصله می‌افزاید: «آدم اگر قانع باشد و مزاحمت هم برای کسی نداشته باشد حال و احوالش هم خوب می‌ماند. اینجا که ما داریم صحبت می‌کنیم می‌بینید چقدر دار و درخت و گیاه و چمن کاری دارد، دهها نفر کارگر زحمتکش و مسئول با هزینه‌های کلان برای نگهداری این محیط همیشه دارند وقت می‌گذارند تا من و شما و هزاران نفر انسان دیگر از این فضای لطیف طبیعت بهره و لذت ببریم، بدون آنکه هزینه‌ای بپردازیم. کم لطفی است اگر قدرش را ندانیم. یک توصیه هم دارم این که همشهریان نظافت این محیط سالم و دل‌باز را جداً رعایت کنند. فکر کنند این جا خانه و استراحتگاه دوم همه ما مردم است.»
پارک؛ محلی برای همدوستی
از دوست همراه او که شغل آزاد دارد و خود را علی‌کفایی معرفی می‌کند سؤال می‌کنم نظر شما درباره بوستان‌ها و توسعه آن چیست: او چنین پاسخ می‌هد: «همه آنچه که این دوستم گفت، زبان حال من هم است. ولی باید تاکید کنم: این بوستان سال‌ها پیش زمین بایر بود. حالا یک تفریحگاه مناسب برای اهالی محل است. که هر روز صبح و عصر به طور فردی و گروهی از وسایل ورزشی این جا استفاده می‌کنند، بسیاری هم به ورزش‌های سبک به صورت دو سه نفره و بیشتر مشغول گفت‌وگو، مطالعه و قدم زدن می‌باشند.
همین، جماعت چه بسیارشان دوستان هم سن و سال و صمیمی هم شده و انس و محبت بین‌شان برقرار شده است.»
کارکرد بصری و زیبا شناختی فضای سبز
در ادامه موضوع پژوهشی پیرامون اهمیت فضای سبز در توسعه پایداری شهری، باید گفت یکی دیگر از عملکردهای کلی و جزیی فضای سبز در شهرها، کارکرد بصری آن است: زینت شهرها و مطلوبیت آنها برای زیست، مدیون زیبایی‌آفرینی فضای سبز در اشکال متنوع خود است، فضای سبز بخش عمده نازیبایی‌های شهرها را به عنوان پدیده انسان ساخت در برابر سیستم‌های طبیعی تا حدی متعادل می‌کند. در همین ارتباط دو موضوع مطرح است. یکی از جنبه‌های زیبایی و شهر که از سال‌های دور آغاز شد و امروز به مفهوم یادمان‌سازی و زیبا نمودن فضای شهر به کار می‌رود. مورد دیگر تحول زیبایی‌شناسی شهری به عنوان رویکرد پیشرفته‌ای است که نه تنها به خاطر زیبا نمودن بلکه به معنای ابزار کنترل اجتماعی از طریق راضی نگه داشتن مردم و پاسخگویی به نیاز آنها مورد مطالعه بوده است. در این زمینه فرایند عملیات زیبا‌سازی است که به توسعه کیفی فضای شهر و ارتقای کیفیت شهری می‌پردازد تا به شکل‌گیری شهر سالم، برسد. در این صورت، شهری زیباست که بر اساس شرایط محیطی و نیازهای انسانی به صورت منطقی و متناسب شکل گرفته باشد که به کیفیت زندگی و روح و روان انسان احترام بگذارد. پژوهش‌ها هم چنین بر این بیانند که عملیات‌سازی بر اساس تفکر شهر سالم  و فلسفه زیبایی محیط و بهبود عملکرد و کیفیت بصری، ایجاد جلوه‌های ویژه، گسترش فضای سبز، آثار هنری شهری سه بخش اصلی فعالیت‌های زیباسازی، طراحی شهری، طراحی محیط و نمای شهر (سیما و منظر)، مبلمان شهری، هنرهای شهری (آثار هنری با ارزش) می‌باشند. بنابراین، کیفیت بصری می‌بایستی با سایر عوامل محیط به رقابت بپردازد تا بتواند زیبایی خود را نشان دهد  حتی برتر از آنها باشد، چرا که بخشی از سلامت و شادی انسان‌ها در گرو کیفیت فضای‌های شهری، تعامل و ارتباطات اجتماعی- روانی ناشی از تأثیرات زیبا شناختی است هر چند فضای سبز در هر مقیاس و از هر نوع به خودی خود چشم‌انداز زیبایی دارد، لیکن توجه به اصول طراحی، نقش این کار کرد را دو چندان می‌نماید.
ویژگی‌ها و مزایای بصری فضای سبز
در مورد فضای سبز و نقشی که در کیفیت ادراک انسان دارد می‌توان به اهمیت منظرسازی در فضای شهری اشاره کرد منظرسازی یا به عبارت بهتر «زمین‌آرایی»، عبارت است از کاربرد گیاهان در طراحی به گونه و شکلی که موجبات ارتقای جلوه‌های دیداری محیط را به دنبال داشته  باشد. گیاهان یکی از اصلی‌ترین فضای سبز می‌باشند که عادات رشدی، فرم بافت، رنگ و اندازه آنها از عوامل مهم مورد توجه در انتخاب گیاهان به منظور ایجاد تصویری با زیبایی ماندگار می‌باشد. از گیاهان می‌توان در جهت هدایت افراد برای پیاده‌روی، تشویق آنها برای گذراندن وقت در فضاهای باز عمومی، افزایش تعاملات اجتماعی، ایجاد زندگی و حس خاطره‌انگیزی در محیط و ایجاد همبستگی در مناظر بی‌نظم بصری و...، استفاده کرد.
یک راهکار و نتیجه‌گیری
به اعتقاد کارشناسان مسائل اجتماعی یکی از راهکارهای رسیدن به توسعه پایدار رفاه و آسایش در زندگی جامعه می‌باشد که امروزه تلاش همه مسئولان و دست‌اندرکاران امور جامعه معطوف به همین مورد است. اساس و رفاه زندگی به دو قسمت مادی و معنوی یا روحی تقسیم می‌شود که آسایش روحی و معنوی مهمتر از بقیه عوامل می‌باشد. یکی از عوامل بیرونی، تامین آسایش و رفاه در فضاهای پر ازدحام شهری، فضاهای سبز شهری می‌باشد که تا به حال پژوهش‌های زیادی تاثیر آن را برای آسایش شهروندان به اثبات رسانده است. از این رو امروزه بر نقش حساس و تعیین‌کننده‌ طراحی و برنامه‌ریزی شهری در جهت حفظ ارتباط و محیط‌های شهری با فضای سبز و طبیعت تاکید می‌شود.
با توجه به کارکردهای مهم فضای سبز شهری و نقش مهم آنها در توسعه پایدار شهری از این بررسی درمی‌یابیم که در واقع ایجاد فضای سبز مطلوب راه‌حلی برای بسیاری از مشکلات حاد شهری است که علاوه بر ارتقای کیفیت منظر شهر در مقولات زیباشناسی و ادراک هویت موثر می‌باشد که می‌تواند از تخریب اقتصادی و فیزیکی افت زندگی، آلودگی هوا از تراکم و کوچ طبقه متوسط از مرکز شهر پیشگیری کند و سر زندگی را به مناطق مرکزی شهر و پیرامون آن آورده و مردم را تشویق به حضور داوطلبانه می‌نماید.»