شرح صدر زمینه هدایت(پرسش و پاسخ)
پرسش:
چه عواملی سبب هدایت و یا گمراهی انسان در این عالم می‌شود؟
پاسخ:
مجموعه عواملی که سبب هدایت و یا ضلالت انسان در این عالم می‌شود متعدد وفراوان است، اما یکی از آن عوامل کلیدی که قرآن کریم هم به آن اشاره می‌کند بحث شرح صدر است که در صورت وجود آن بستر هدایت را برای انسان فراهم می‌آورد و در صورت ضیق صدر که در نقطه مقابل آن است بستر ضلالت و گمراهی را برای انسان به وجود می‌آورد. خدای متعال در سوره انعام آیه 125 می‌فرماید: «خداوند هر کس را بخواهد هدایت کند سینه‌اش را برای (پذیرش) اسلام می‌گشاید و هر کس را که (به خاطر اعمال خلافش) بخواهد گمراه کند سینه او را آنچنان تنگ و ناپذیرا می‌گرداند که گویا می‌خواهد به آسمان بالا رود؛ این‌گونه خداوند پلیدی را بر افرادی که ایمان نمی‌آورند قرار می‌دهد.»
بنابراین آیه شریفه، شرح صدر و ضیق صدر که هر دوی آنها به اعمال و رفتار خود انسان‌ها برمی‌گردد از مهم‌ترین عوامل هدایت و یا ضلالت انسان‌ها به شمار می‌آید.
مفهوم و آثار شرح صدر
شرح صدر عبارت است از توسعه دادن دل برای پذیرش اعتقادات صحیح، وسعت روح و گسترش افق فکری کسی که خداوند سینه‌اش را برای قبول اسلام گسترش می‌دهد، در حقیقت سینه‌اش را برای تسلیم در برابر اعتقادات درست و عمل صالح وسعت می‌دهد. در او نوعی خضوع و انگیزه ایجاد می‌کند که به اسلام، گرایش یابد و وسوسه‌های فاسد را از دلش می‌زداید. چنین کسی بر مرکبی از نور سوار است که جلوی او روشن است و حق را از باطل تمییز می‌دهد. پس نرم شدن دل، خضوع، ترس، بینش و بصیرت، از آثار و نشانه‌های شرح صدر است. (تفسیرالمیزان، ج7، ص470)
مفهوم و نشانه‌های ضیق صدر
ضیق صدر یعنی امتناع از پذیرش معارف و نداشتن ظرفیت کافی برای قبول حقایق الهی که قساوت قلب، لجاجت و غرور، و پای‌بندی به دنیا از نشانه‌های بارز آن است. (همان) خداوند چشم باطنی چنین کسی را از او می‌گیرد و بر دلش مهر می‌زند و در تنگی و تاریکی رهایش می‌کند.
حال سؤالی که در اینجا مطرح می‌شود این است که چگونه خداوند هر کس را که بخواهد هدایت و هر کس را که نخواهد گمراه می‌کند. آیا این مطلب شبهه جبر و سلب اختیار از انسان را بوجود نمی‌آورد؟ پاسخ اجمالی این است که هدایت و گمراه کردن خداوند، با توجه به زمینه‌ها و عملکرد خود افراد است، نه دسته اول در پیمودن و انتخاب راه مستقیم و هدایت مجبورند و نه دسته دوم در گزینش گمراهی از آنان سلب اختیار شده است. (تفسیر نمونه، ج5، ص 325)
رجس به معنای نجاست، ناپاکی و پلیدی است، یعنی حالتی که سبب منفور شدن می‌گردد، خواه این حالت در ظاهر موجود پلید باشد، مانند آلودگی و ناپاکی، یا در باطن او باشد، مانند: تکبر، دروغ، حسادت، بخل و رذائل اخلاقی؛ که خدای متعال در آیه شریفه نسبت به کسانی که ایمان نمی‌آورند و از تبعات کفر آنان می‌فرماید: «این چنین رجس و پلیدی را بر کافران مسلط نمودیم، و آنان در پلیدی غوطه‌ورند، و ناپاکی آنان را احاطه کرده است.»