به طور قطع مي‎توان گفت: شهر قم اولين مركز تشيع در ايران بوده است. چون سابقة تشيع آن به آخر قرن اوّل هجري باز مي‎گردد و تا آن موقع، ايران هنوز گرفتار كشمكش بين پذيرش اسلام و باقي ماندن بر دين اجدادي خود بود. مردم قم بدون پروا مذهب خود را آشكار مي‎كردند و با خلفا درمي‎افتادند و والي غير شيعه را نمي‎پذيرفتند.
قم از همان آغاز اسلام مورد توجه ائمه اطهار- عليهم‌السّلام- بوده و در مورد اين شهر و فضايل آن از زبان علي(ع) رواياتي وارد شده است و اين شهر به عنوان حرم و پناهگاه اهل بيت شمرده شده است. با توجه به سير تاريخي اين شهر اين مطلب كاملاً ثابت مي‎شود که قم اولين شهر در ايران است كه مذهب حق تشيع را مي‎پذيرد، اين امر و نظائر آن باعث شد كه مردم این شهر مورد اتهام قرار گيرند، قتل عام و شكنجه شوند، شهرشان ويران گردد، مورد طعن و ناسزا قرار گيرند و هر نوع صدمه‎اي به آنان وارد آيد. آنان اما همچون كوه در راه ايمان و عقيده خود استوار ماندند و تمامي اين بلايا را به جان خريدند و از حمايت اهل بيت(ع) دست برنداشتند.
علت و نحوه ورود حضرت معصومه(س) به قم
به طور كلي هر علوي و شيعي مذهبي كه از دست حكام جبار عباسي مي‎گريخت اميدش شهر مقدس قم بود و بدانجا پناه مي‎برد و سخت مورد حمايت مردم قرار مي‎گرفت، كه با ورود حضرت معصومه(س) فرزند بلافصل امام موسي بن جعفر(ع) به قم و دفن آن حضرت در آن شهر شهرت پيدا كرد.
علت ورود آن حضرت به مسئله مهاجرت برادر بزرگوارش حضرت امام رضا(ع) به ايران مربوط است. يعني در راستاي سفر آن حضرت انجام گرفته است.
مأمون در سال 200 هـ.ق امام رضا(ع) را به مرو فراخواند و بنا به نقلي بعد از استقرار آن حضرت در ايران نامه‌اي خطاب به خواهر گرامي‌اش حضرت فاطمه معصومه(س) مرقوم و آن را توسط يكي از غلامانش به مدينه منوره ارسال کرد. امام به غلامش دستور داد كه در هيچ منزلي توقف نكند تا در اندك زمان ممكن آن نوشته را به مدينه برساند. غلام، خود را به مدينه رساند و نامه امام هشتم را به خدمت حضرت معصومه تسليم کرد و آن حضرت به مجرد رسيدن نامه برادرش، خود را آماده سفر کرد. اين روايت در كتاب‌هاي دست اول و قديمي ذكر نشده است.[1]
بنا به نقل ديگر حضرت معصومه(س) بعد از يك سال از ورود حضرت رضا(ع) به سرزمين خراسان به قصد زيارت و ديدار با برادر خود از مدينه به قصد خراسان حركت كرد. اين روايت معتبر‌تر است.[2]
طبق اين دو نقل، حضرت معصومه به شوق ديدار برادر و امام زمان خود در سال 201 هـ با گروهي از اطرافيان، از مدينه حركت كرد و وقتي به ساوه رسيد مريض شد. سؤال کرد: تا قم چقدر راه است؟ گفتند: ده فرسخ، فرمود مرا به قم برسانيد. او را به قم رسانيدند.[3] بنا به نقل ديگر وقتي آن حضرت به ساوه رسيد عده‌اي از دشمنان اهل بيت با ‌اشاره مأمون عباسي، راه را بر آنان بستند و در يك درگيري نابرابر، همه برادران و اكثر همراهان مرد آن حضرت را به شهادت رساندند و حضرت معصومه از شدت تأثر و تألمات به سختي بيمار شدند به نحوي كه ادامه سفر برايشان ناممكن گرديد.[4]
اگرچه برخي نقل‌هاي ضعيف اين جريان درگیری را نقل مي‌كنند ولي اين مطالب در منابع معتبري به چشم نمي‌خورد و هيچ يك از منابع معتبر تاريخي چنين درگيري را گزارش نكردند و همچنين اين مطالب با توجه به موقعيت امام رضا  ـ ع ـ در آن موقع بعيد به نظر مي‌رسد.
حال اين سؤال مطرح مي‌شود كه آيا مردم قم از آمدن حضرت معصومه به ساوه اطلاع يافته و به استقبال آن حضرت رفته‌اند و با تجليل و احترام به قم آوردند، يا خود او به طرف قم حركت كرده است؟ طبق نقل كتاب معتبر تاريخ قم، روايت صحيح اين است كه چون خبر به آل سعد رسيد با هم اتفاق كردند كه از آن حضرت درخواست كنند به قم بيايد و موسي بن خزرج بن سعد‌اشعري بيرون آمد و چون به شرف ملازمت حضرت فاطمه رسيد، زمام ناقه او بگرفت و به جانب شهر بكشيد و به در سراي خود فرود آورد. محل و سراي موسي بن خزرج  و حجره‌اي كه حضرت معصومه در آن به عبادت پرداخته، اكنون مشخص و زيارتگاه است.[5]
بنابراين آنچه از منابع معتبر بر مي‌آيد اين است كه حضرت معصومه براي ديدن برادر خود به طرف ايران حركت كرده است. شايد وضع نامطلوب مدينه براي زندگي (از جهت آزار و اذيت علويان توسط حكومت) و محدوديت‌هاي آن در مصمم شدن حضرت معصومه تاثير داشته باشد. همچنين در طول مسير، ايشان به تبليغ امامت و تشيع نيز پر داخته باشد. ولي عمده دليل مسافرت حضرت معصومه، زيارت برادر بوده است.
قم؛ پناهگاه شیعیان و هسته مرکزی علوم اهل بیت(ع)
در زبان ائمه اطهار- عليهم السّلام - به شهر قم، آشيانه آل محمد و مأواي فاطميون و جايگاه شيعيان ايشان اطلاق شده است[6]. در روايتي دیگر اهل قم انصار و ياوران اهل بيت- عليهم‌السّلام- خوانده شده‎اند؛ شهري با اين صفات، طبيعي است كه در عصر عباسي كه اولاد علي(ع) در شكنجه و فشار قرار مي‎گرفتند، يكي از پناهگاه‎هاي عمدة علويان واقع شود.
بعد از دفن حضرت معصومه(س) توجه علويان و سادات نسبت به قم فزوني يافت و در فاصلة كوتاهي عدة بسياري از فرزندان امامان از اطراف به قم رو آوردند و بتدريج يكي از مراكز عمدة سادات قرار گرفت و امروز شايد بتوان گفت كه از نظر كثرت سادات، شهري كم نظير است. [7] و اين كثرت باعث شده بود كه در شهر قم هم تشكيلاتي بنام «نقابت» عهده‎دار امور سادات بشود.
از آنچه گفته شد به خوبي روشن مي‎شود كه شهر قم از همان سده‎هاي اوليه اسلام اميد و پناهگاه شيعيان و آل علي(ع) بوده و قلب جهان تشيع در قم مي‎تپيد و علوم مختلف اهل بيت- عليهم‌السّلام- در آن شهر تدريس و تبليغ مي‎شد.
امروز هم شهر مقدس قم بسان ستاره‎اي درخشان در آسمان تشيع مي‎درخشد و در هيچ جاي دنيا شهري به اين ويژگي وجود ندارد. وجود باثمر هزاران عالم و دانشمند تراز اوّل شيعي، حوزة عظيم، گسترده و پربار براي بسط و گسترش علوم مختلف شيعي، توجه هر ساله ميليون‎ها عاشق اهل بيت از اقصي نقاط جهان به اين شهر، برگزاري مراسم مذهبي ناب شيعي، اين شهر را به قلب تپندة جهان تشيع در دنيا تبديل كرده است.
پی‌نوشت‌ها:
[1]. ميرعظيمي، بارگاه فاطمه معصومه، انتشارات نهضت، ص 24.
[2 و3]. ناصرالشريعه، تاريخ قم، كتابفروشي اسلامي، ص 50.
[4]. فقيه، محمدمهدي، انوار پراكنده، انتشارات مسجدجم كران، ج 6، ص 123.
[5]. قمي، حسن بن محمد، تاريخ قم، تهران، انتشارات توس، ص 213؛ اعيان‌الشيعه، چاپ بيروت، ج 8، ص 391.
[6].بحارالانوار، ج57، ص214.
[7]. تاريخ قم، ج 1، ص 82؛ مجالس المؤمنين، ج 1، ص 146.
* مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه‌ علمیه قم