کمیت و کیفیت اشعار آیینی و جایگاه والای مردمی آن - بخش پایانی
روشنایی پر فروغ شعر آیینی بر تارک ادب فارسی
گروه گزارش
مقام معظم رهبری مى‌فرمايند:«تمام دستگاه‌هاى تبليغاتى، براى منزوى كردن و ظلمت نگاه داشتن مسئله عاشورا و كلا مسئله اهل‌بيت (ع)تجهيز شده بودند تا نگذارند مردم بفهمند چه شد و قضيه چه بود، تبليغ اين‌گونه است. آن روزها هم مثل امروز، قدرت‌هاى ظالم و ستمگر، حداكثر استفاده را از تبليغات مغرضانه و شيطنت‌آميز مى‌كردند. در چنين فضايى مگر ممكن بود قضيه عاشورا باقى بماند؟ یقینا بدون آن تلاش‌ها، از بین می‌رفت.» (29/6/68)
ادبیات فارسى، آیینه احساسات و عواطف پاک شاعرانى است که از سر ارادت و عشق به آستان معشوق، به سرودن شعر پرداخته‌اند به ویژه شعرایى که شمیم محبت اهل‌بیت(ع) مشام جانشان را نوازش داده و دل در گرو محبت آنان نهادهاند و شعر آیینی سرودهاند. چنین شاعران بزرگوارى علاوه‌بر آنکه اندیشه متعالى آنان در جریده عالم ثبت مىشود، حلقه اتصال دوستداران اهل‌بیت(ع) به آیندگان مىشوند.
شعر عاشورایی، غنا بخش ارزش‌های الهی
در جریان سوزناک عاشورا، قلب‌های همه انسان‌های آزاده غمناک شد. آنانی که حسین(ع) را شناختند، در کنارش تا رسیدن به کام شیرین شهادت ایستادگی کردند و برخی از آنانی که نتوانستند یا نخواستند در کنار امام حسین(ع) باشند، بعدها دچار اندوه و عذاب وجدان شدند. در این میان، انسان‌های بسیاری از جمله شعرا و خطبا، که زمانه امام حسین(ع) را درک نکردند، در تاریخ تلاش کردند با سخنان آهنگین و در عین حال با ایجاز و استعاره، یاد و خاطره امام حسین(ع) و یاران باوفایش را همواره زنده نگاه دارند. در این میان سرودن شعر در رثای سیدالشهدا(ع) از جانب ائمه معصومین (ع) بسیار مورد تأکید قرار گرفته است. امام سجاد (ع) نخستین شخصی بود که شاعران را به سرودن شعر در رثای پدر بزرگوارشان و یاران باوفایش تشویق کردند. برخی شاعران و منتقدان شعر آیینی بر این باورند که درک ضرورت انتقال و تبلیغ مفاهیم، آموزهها و تعالیم آیینی و عاشورایی از سوی شاعران شیعی و توانایی علمی و ادبی بالای آنان، گزینش و کاربرد این رویکردها را در گستره ساختار لفظی و معنوی امکان‌پذیر ساخته است.
علی مهدوی کارشناس شعر آیینی‌می‌گوید:
«امر‌به معروف و نهی از منکر، حریت و آزادگی، ایثار و فداکاری و جوانمردی ر و صبر و شکیبایی ارزش‌هایی بودند که با قیام عاشورایی جان دوباره گرفتند و با تاثیر در شعر عاشورایی به آن غنا و تازگی و طراوت بخشیدند.»
این درحالی است که این کارشناس معتقد است نمونه‌های پیشین و دیگر سروده‌های عاشورایی در شعر عربی و فارسی، آکنده از این تصویر سازی درخشان و اثرگذار است.
این کارشناس شعر آیینی همچنین می‌گوید: «ادبیات عاشورایی، از غنی‌ترین و حماسی‌ترین ذخایر فکری و احساسی شیعی است و برخی از شاعران نیز تماما شهرت خویش را مدیون همین ذخیره فکری- احساسی شیعی هستند که مشخص‌ترین ایشان محتشم کاشانی است که با تصویر کشیدن و توصیف واقعه عاشورا و سرایش ترکیب بند معروف «باز این چه شورش است...» امروزه معروف‌ترین شاعر شعر عاشورایی از ابتدا تا زمان حال است.»
پای صحبت‌های ذاکران اهل بیت(ع)
از محافل و مجالس شاعران و ادبا که در ایامی چون محرم و صفر جان دوباره‌ای می‌گیرند و جوانترها را برای رشد و استفاده از تجربیات پیشکسوتان این حوزه گرد هم می‌آورند اگر بگذریم به نوای‌اشعار آیینی و مذهبی که در این ایام بلندتر به گوش عوام و خواص می‌رسد می‌رسیم.
سال‌هاست که مداحان و نوحه سرایان فراوانی در هیئات نوای شعرهای مذهبی خود یا شاعران دیگر را به گوش همگان می‌رسانند و با تشویق جوانان، به آنها نیز می‌آموزند و حتی جای خود را به آنان می‌دهند.
پای گفت‌و‌گو با برخی از این مداحان و شاعران و ذاکران اهل‌بیت(ع) می‌نشینیم. پیش از هر چیز کلام خود را با سلام بر امام حسین(ع) آغاز می‌کنند.
نورالله کیانوش از سال 1356 در هیئت خود خادم امام حسین(ع) است، در ابتدا می‌گوید: «افتخار بندگی خدا و نوکری آقا اباعبدالله را داشته‌ام. خوشحالم که لیاقت داشتم و امام حسین(ع) لیاقت و افتخار نوکریش را به من داده است.»
کیانوش درباره چگونگی فعالیت خود در عرصه شعر و نوحه خوانی مذهبی و پرورش جوانترها در این سمت و سو می‌گوید:« از کودکی مرحوم پدرم در تمام هیئت‌هایی که شرکت می‌کرد من را هم همراه خود می‌برد و همان باعث شد تا به سمت این راه سوق پیدا کنم و بعد از آن دوست داشتم خودم هیئتی داشته باشم تا جوانانی که در محل یا خارج محل هستند را کنار هم جمع کنم و بتوانم آنها را حسینی بار بیاورم.»
او که معتقد است حالا دیگر جای خود را به جوانان داده تا گرد هم بیایند و پیرو راه امام‌حسین(ع) باشند؛ می‌گوید: «استقبال جوانان از شرکت در هیئات و شعر و نوحه سرایی خیلی زیاد است و سعی می‌کنند در جوی که امروز حاکم است، حسینی عمل کنند.»
کیانوش در ادامه با اشاره به بطن ومحتوای شعر به عنوان عناصری مهم در دل‌نشینی و تاثیرگذاری‌اشعار مذهبی می‌گوید: «نوحه‌خوانان نسل امروز کمتر از‌اشعار قدیمی استفاده می‌کنند؛ چون‌اشعار قدیمی شنیده شده‌اند و گوش‌ها می‌خواهند که‌اشعار نویی بشنوند، برای همین آنها اغلب از سروده‌های خودشان با توجه به عناصر بطن و محتوا استفاده می‌کنند.»
او در پایان ضمن اشاره به رشد و شکوهمندی شگفت شعر و نوحه سرایی آیینی پس از انقلاب می‌گوید: «از همان سال‌های دفاع مقدس شعرهای آیینی مداحان، یکی از عوامل مهم در تشویق جوانان به رشادت در جبهه‌های حق علیه باطل بود و متقابلا چنین دورانی باعث شد تا شعر و نوحه سرایی برای اهل‌بیت علیهم‌السلام به دوران اوج خود برسد.»
یکی دیگر از ذاکرین اهل‌بیت(ع) که خود را «حسین خلج» معرفی می‌کند، درباره پرورش استعدادهای جوان شعر و نوحه خوانی مذهبی در گفت‌و‌گو با گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید: «از زمان پیروزی انقلاب اسلامی، فضاهای مناسبی برای استعدادیابی فراهم گردیده و کانون‌هایی در همین جهت شروع به‌کار کرده‌اند و کلاس‌هایی به همین منظور آماده‌سازی شده و با استفاده از تجارب اساتید اهل فن، مداحی و گوش دادن به فرامین آنها در جهت‌اشاعه فرهنگ عاشورا قدم بر می‌دارند و در این کار موفقیت‌های خوبی هم به دست آمده است.»
وی درباره استقبال جوانان نسل امروز از این هنر مذهبی می‌گوید: «در حال حاضر عده زیادی از جوانان این نسل، افرادی‌اند که به‌دنبال بحث و ذاکری اهل بیت(ع) هستند.»
خلج در پایان می‌گوید: «همه کسانی که به دنبال استعدادیابی و ذاکری اهل بیت عصمت و طهارت(ع) هستند فقط باید پیشرو سیره و روش اهل‌بیت(ع) و فرامین آنها و نیز استفاده از تجربه مداحان و پیرغلامان این عرصه باشند.»
شعر آیینی، نبرد با کفر و نفاق
در شعر فارسی
شاعران شیعی با درک موقعیت تاریخی شیعه و فراز و نشیب‌‌های آن و با توجه به اهمیت فراوان زبان شعر در پاسداری از سنگرهای اعتقادی و انتقال آموزهها و معارف حسینی (ع) به نسل‌‌های آینده زبان سخت و دشوار و سرشار از واژگان و ترکیبات و اصطلاحات ادیبانه ویژه خواص را کنار نهادند و به زبان روزمره و متداول در میان مردم روی آوردند که سرشار از سادگی و روانی بود.
مرتضی امیری اسفندقه، شاعر آیینی، می‌گوید:
« شاعر آیینی در مرحله اول شاعری است، یعنی در هر نفس مشغول شمشیر‌زدن به شمر، یزید و ابن زیاد درون خودش است و بعد وارد تکیه امام حسین(ع) می‌شود و برای او شعر می‌گوید و عزاداری می‌کند.»
وی با بیان این که شعر فارسی شعر خرد است، می‌گوید:«شعر فارسی در این مقوله به پیام فکر می‌کند. پیام امام حسین(ع) پاک زیستن و آزاد زیستن و کمال آزادگی و بندگی است. غلو در شعر امروز قابل قبول نیست مگر اینکه سراینده آن هوشیار نباشد و در شرایط مستانگی روح قرار گرفته باشد.»
مرتضی امیری اسفندقه شعر امام حسین(ع) را شعر ستیز با ظلم، بی‌عدالتی، دروغ و تقلب دانسته و ادامه می‌دهد:« در شعر فارسی اگر بخواهیم دقت کنیم از همان نخستین نغمه‌ها، هیچ دوره‌ای نبوده که شعر فارسی از پیام امام‌حسین(ع) خالی باشد. هیچ دوره‌ای نیست که شعر فارسی به جنگ ریا، نیرنگ و شر نرفته باشد و همان جاست که شعر آیینی سروده شده است.»
این شاعر در انتها با بیان اینکه تمام دلم را زیر پای ستایشگران کربلا و آن واقعه عظیم با آن حنجره‌های ناب و نورانی که گرمای محرم را به رخ می‌کشند می‌اندازم، می‌گوید:«ماه عزیز محرم از منظر نشئه و نشاط‌های روحانی ماهی است همچون اعیاد ملی و مذهبی و ماه تجدید دیدار و بیعت با عشق واقعی است که ما را از خاک می‌کند و به افلاک می‌رساند. محرم بهشتی‌ترین ماه است.»
رشد و نمو شعر فارسی
در دامن آموزه‌های اسلام و قرآن
بیش از 80 درصد از منظومه‌های شعر فارسی از سده سوم تا زمان حال، شامل مقوله‌هایی از ادب آیینی بوده است.
جایگاه امروز شعر مذهبی و آیینی به عنوان یک هنر ناب دینی، بسیار برجسته است. شعر آیینی شعری است که از جان و دل شاعر متعهد ریشه می‌گیرد. اگر کسی ناشناخته وارد این حیطه شود، آسیب‌پذیر خواهد بود، حالا عده‌ای كه بدون پشتوانه شناخت و معرفت، دست به خلق شعر می‌زنند، ماندگاری چندانی ندارند. شاعر باید برای سرودن شعر آیینی، با دو بال حرکت کند، احساس و اندیشه.
شعر آیینی و مذهبی، جایگاه ویژه‌ای در میان مخاطبان دارد. شعر آیینی وصف حال تاریخ دین و بزرگان دین است و نمونه آن را می‌توانیم در‌اشعار عاشورایی جست وجو کنیم.
شعر آیینی، بیانگر حزن و اندوه است. از دیرباز تاکنون، ایرانیان جزو ملت‌هایی بوده‌اند که در خلق اشعار عارفانه آیینی، دستی توانا داشته‌اند و دارند. یکی از اهداف سرودن اشعار آیینی در گذشته، انتقال پیام و مفاهیم دینی به مردم بوده است. این نوع شعر به گونه‌ای مطرح می‌شود که گویی دنباله‌روی از کار پیامبران بوده است. شعر آیینی می‌تواند عاملی مهم در جهت بیداری و راهنمایی مردم باشد که اینجای تأمل بسیار دارد.
به بیان دیگر باید گفت آئین، مبنای شعر فارسی است و شعر فارسی، به این لحاظ که در دامن آموزه‌های اسلام و قرآن متولد شده، رشد و نمو کرده و به کمال رسیده است، شعر آیینی است.
قله‌های کمال شعر فارسی هم به شکل هویتی و زیربنایی با مباحث آئینی پیوند خورده است و نهایتا، اوج شعر فارسی که عرفان اسلامی است، با یک نگاه کلی می‌تواند همان شعر آئینی محسوب شود. بنابراین، شعر ما جدای از آموزه‌های اسلام، قرآن و عرفان اسلامی، تعریف‌پذیر نیست و نمی‌توانیم برایش ماهیتی تصور کنیم. شاعران ما در کنار آثار ارزشمند خود، همواره به سیره و زندگی و شخصیت پیامبر اعظم(ص) و اهل‌بیت(ع) پرداخته‌اند.
شعر آیینی در دوره معاصر، علاوه بر بهره‌مندی از متعلقات گسترده و متنوعی مانند؛ شهادت، دفاع مقدس، فرهنگ عاشورا و... در سروده‌هایی که به نوعی در منقبت و مرثیه ائمه اطهار و دیگر بزرگان مذهب بر جای مانده است، شاعر به شکوه و حماسه آفرینی آنان و هدفمند بودن شهادت طلبی و آرمان‌های آنان اشارات خاصی داشته و بیش‌تر به این ابعاد پرداخته است.