فضیلت و فواید سکوت
علی قنبریان
سکوت امری است که دارای فضیلت عظیمی بوده و در کتب معتبر حدیثی، احادیث بسیاری در باب فضیلت آن آمده است و اگر کسی بتواند سکوت را سرلوحه کار خود قرار بدهد، از بسیاری از شرها و بدبختیهایی که زندگی در سر راه او قرار میدهد نجات مییابد. البته هر سکوتی موجب خیر نیست. بلکه سکوتی میتواند به انسان خیر و برکت برساند که با تفکر و تعقل باشد. اگر انسان بدون اندیشه و تفکر و تعقل، سکوت اختیار کند باعث میشود که سرانجام، آه و حسرت بر دلش نقش ببندد و دیگر چیزی جز پشیمانی و اندوه بر سر راهش باقی نماند. در باب تفکر در سکوت نیز احادیث بسیاری وجود دارد. همچنین اگر انسان بر ظلمی که درمقابل چشمانش صورت میگیرد سکوت کند چه بسا که در عمل شخص ظالم نیز شریک باشد چرا که همین سکوت و خاموشی او، عمل ظالم را تأیید میکند و شخص ظالم بر عمل خود مصرّ‌تر میشود.
درمقاله پیش رو درباره چیستی، فواید و فضیلت سکوت و سکوتهای غیرجایز سخن گفته شده است.
***
چیستی سکوت
کلمه سکوت در کتب مختلف لغوی ذکر شده و تمامی معانی که در این کتب برای این کلمه استعمال شده است تقریبا یک مفهوم را میرسانند و آن خاموشی و عدم اظهار عقیده درباره یک چیز است. برای مثال، حسن انوری در کتاب فرهنگ فشرده سخن آورده است که سکوت به معنای: بازگو نکردن احساسات، نظر و عقیده یا اطلاعات و ذاتها میباشد. (حسن انوری، فرهنگ فشرده سخن، ج: 1، ص: 1313).
فواید سکوت
سکوت دارای آثار و فواید بسیاری است و در کتب مختلف حدیثی، احادیث فراوانی در فایده آن آمده است. بیشتر احادیثی که در باب سکوت وارد شده از فضیلت و ثواب و فایده سکوت بحث میکنند. البته در برخی موارد نیز احادیثی در باب ذم سکوت به میان آمده که درباره آنها سخن گفته خواهد شد. در فایده سکوت همین بس که امام صادق(ع) میفرمایند که حضرت لقمان(ع) به پسرش فرمودند: «يا بني إن كنت زعمت أن الكلام من فضه فإن السكوت من ذهب؛ پسرم! اگر تو پندارى سخن از نقره است، به راستى كه خاموشى از طلا است». (الكافي (ط - الإسلاميه)، ج2، ص: 114).
با توجه به این حدیث گهربار و آیات و احادیث بسیار دیگری که در این باره بیان شده است فواید زیادی که در سکوت نهفته معلوم میشود. برخی از این فواید عبارتند از:
الف. عدم انحرف انسان از راه راست
گاهی اوقات انسان برای اینکه در میان مردم خودی نشان دهد حاضر است حتی در اموری که درباره آنها علمی ندارد و جاهل است اظهار نظر کند و این امر موجب میشود که نظرش اشتباه از آب درآید و خلاف اصل باشد. پس برای اینکه در میان مردم رسوا نشود و آبرویش نریزد بر خود لازم میدارد که از نظرش دفاع کند و برای اینکه مردم حرفش را قبول داشته باشند به ناچار باید که خودش هم این عقیده را قبول داشته باشد و چه بسا که برخی از مردم نیز حرف او را قبول کنند و این امر باعث تباهی اعمال آنها شود چرا که عقیده غلط و نادرست را به خورد مردم میدهد. بنابراین انسان باید در موضوعی که علم کافی درباره آن ندارد سکوت کند تا مجبور نشود برای دفاع از حرف خود آخرتش را بسوزاند.
امام صادق(ع) در اینباره میفرمایند: «شخصی که سکوت میکند از خطا و لغزش و اشتباه محفوظ مىماند». (مصباح الشّریعه / ترجمه مصطفوی، ص: 118).
ب. جزء برترین عبادات
پیامبر اکرم (ص) در اینباره میفرمایند: «ألا أخبركم بأيسر العباده و أهونها على البدن؟ الصمت و حسن الخلق؛ میخواهيد شما را به عبادتى كه از همه عبادتها بر بدن آسانتر است خبر دهم؟ سكوت و خوش‌اخلاقی». (ابوالقاسم پاینده، نهج الفصاحه، ص: 241).
پیامبر اکرم (ص) در حدیث گهربار دیگری در اینباره خطاب به ابوذر میفرمایند: «چهار چيز است كه غير از مؤمن به آن نمىرسد: سكوت كه اول عبادت است، فروتنى براى خداى سبحان، در هر جا به ياد خداى متعال بودن و كمى ثروت». (مكارم الأخلاق / ترجمه ميرباقرى، ج2، ص: 480).
این احادیث و احادیث دیگری که با این مضمون در کتب مختلف حدیثی وجود دارد دلالت بر این دارد که سکوت جزء برترین عبادتهایی است که انسان میتواند با آن به پروردگار متعال نزدیکتر شود.
ج. آسایش عقل
کسی که خود را مجبور به اظهار عقیده کردن درباره چیزی که علم و آگاهی درباره آن ندارد میکند باعث میشود که به مغز و اعصاب خود فشار بیاورد تا سخنی را سرهم کند و تحویل مخاطبش بدهد تا خجل نشود. امّا اگر شخص عاقل باشد، به عقل خود فشار نمیآورد تا چیزی را سرهم کند و هم مردم را منحرف کند و هم خود را به تکلّف بیندازد.
امام صادق (ع) میفرمایند: «النوم راحه للجسد و النطق راحه للروح و السكوت راحه للعقل؛ خواب، آسايش تن و نطق، آسايش روح و سكوت، آسايش عقل است». (من لا يحضره الفقيه، ج4، ص: 402 )
د. دوری شیطان از انسان
کسی که ساکت است و از بیهوده‌گویی حذر میکند، طبیعتا همیشه درحال تفکر و تعقل است و به جای سخن بیهوده گفتن و وقت خود را تلف کردن به مطالعه میپردازد تا سطح آگاهی خود را بالا ببرد و به معلوماتش بیفزاید که مبادا شبههای ناچیز او را از راه به در کند. لذا این شخص کمتر در تلههای شیطان گیر میافتد و کمتر به راه کج منحرف میشود چرا که او به راه راست آگاه است و راه راست را از غیر آن تشخیص میدهد.
پیامبر اکرم(ص) در اینباره به ابوذر میفرمایند: «بر تو باد كه جز در خوبى سكوت كنى، كه اين كار، شيطان را از تو براند و در كارهاى دينت ياري‌ات دهد». (مكارم الأخلاق / ترجمه ميرباقرى، ج2، ص: 491).
هـ . مایه سلامت انسان
اگر انسان بتواند در مورد چیزی که آگاهی کافی درباره آن ندارد سکوت کند موجب میشود که از سخنان بیهوده حذر کند و سخنی را به زبان نیاورد که مخاطبش را ناراحت سازد و میان آنها را برهم زند و این امر سلامتی انسان را از هرحیث تضمین میکند،چه از جهت سلامتی تنش و چه از جهت سلامتی عقلش و چه از جهت سلامتی آبرویش در میان مردم.
پیامبر اکرم (ص) در اینباره میفرمایند: «سكوت اللسان سلامه الإنسان؛ خاموشى زبان مايه سلامت انسان است». (مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، ج9، ص: 30).
و. پردهای ساتر برای شخص جاهل
همانطور که قبلا گفته شد، وقتی که کسی در میان جمعی درباره یک امر خود را صاحب نظر میداند و در مورد آن اظهار عقیده میکند اما در حقیقت علم کافی درباره آن امر ندارد باعث میشود که مردم به جهل او پی ببرند. چرا که ممکن است در میان مردم افرادی باشند که درباره آن امر اطلاعات کافی داشته باشند و به جاهل بودن آن شخص یقین کنند.
امام صادق (ع) میفرمایند: «سکوت براى شخص جاهل پرده ساتر و براى عالم زينت است». (مصباح الشريعه / ترجمه مصطفوى، ص: 118).
فضیلت سکوت
سکوت دارای فضیلت عظیمی است و در باب آن احادیث فراوان وارد شده است. فضیلت سکوت در فواید آن نهفته است. پس وقتی که سکوت دارای فواید بسیاری است چگونه میشود که فضیلت آن اندک باشد.
پیامبر اکرم (ص) در حدیثی ارزشمند میفرمایند: «هر كه به خدا و آخرت مؤمن باشد مهمان را گرامى مىدارد و هر كه به خدا و جهان ديگر ايمان دارد، يا سخن نيكو گويد و يا سكوت کند». (مكارم الأخلاق / ترجمه ميرباقرى، ج1، ص: 254).
همچنین پیامبر اکرم (ص) در حدیثی دیگر به ابوذر میفرمایند: «هر كه سكوت كند نجات يابد، بر تو باد براستگويى و هرگز كلمهاى دروغ از دهانت بيرون نشود». (همان، ج: 2، ص: 481)
تمامی این احادیث و احادیث دیگری که در این باب وجود دارد، دلالت بر فضیلت بالای سکوت دارد.
سکوتهای غیرجایز
تا به حال درباره فواید و فضیلتهای سکوت مطالبی بیان شد اما سکوت در برخی موارد نه تنها فضیلتی ندارد بلکه ممکن است به سبب سکوتی که انسان در آن لحظه انجام میدهد مرتکب گناهی نیز شده باشد و حتی ممکن است آن گناه آن‌قدر بزرگ باشد که آخرتش را به تباهی بکشاند. در اینجا سه مورد از مواری که سکوت در آنها روا نیست بیان میشود:
1. سکوت بیتفکر
انسان، اگر در هرکاری که می‌خواهد انجام بدهد، اندیشه و تفکر کند باعث میشود که در آن کار موفق باشد و با شکست مواجه نشود، چرا که او به سبب اندیشه و تامّلی که در آن کار به خرج داده، راه رسیدن به هدف را یافته است. سکوت نیز همین گونه است. انسان در مورد امری که قصد دارد در آن، سکوت اختیارکند، ابتدا باید به عواقب سکوت خود فکر کند تا بعداً آه و حسرت بر دلش نقش نبندد. برای مثال، مردم کوفه در دعوت خود به سوی امام حسین(ع) تفکر نکردند و خطری که از جانب دولت یزید متوجه آنها بود را از همان ابتدا در نظر نگرفتند و بعدا که خود را در تنگنا دیدند پشت امام را خالی کرده و در برابر جنایات ابن زیاد ملعون سکوت کردند، بدون آنکه عواقب سکوت خود را بسنجند و شد آنچه که نباید میشد.
حضرت امیرالمؤمنین علی(ع)، در باب سکوت بیتفکر و تعقل در حدیثی زیبا میفرمایند: «همه نيكىها در سه خصلت جمع شده است: نگريستن و سكوت و سخن گفتن، پس هر نگاهى كه همراه با عبرت گرفتن نباشد، اشتباه است و هر سكوتى كه همراه با انديشيدن نباشد، غفلت است و هر سخنى كه همراه با ذكر خدا نباشد، بيهوده و لغو است. خوشا به حال كسى كه نگاهش عبرت و سكوتش تفكر و كلامش ذكر باشد و بر گناهش گريه كند و مردم از شر او ايمن باشند». (الخصال شیخ صدوق/ ترجمه جعفرى، ج1، ص: 153).
پس هرچند سکوت فضیلت دارد اما نه هر سکوتی بلکه آن سکوتی که همراه با تفکر و تدبر باشد.
2. روزه سکوت
روزه سکوت روزهای است که در کتب مختلف فقهی، به حرمت آن تصریح شده است. برای مثال در کتاب لمعه دمشقیه که یکی از کتب معتبر فقه شیعه است و در حال حاضر در حوزههای علمیه تدریس میشود درباره روزه سکوت چنین آمده است: «و روزه سکوت به این صورت که نیت کند در روزه خود سخن نگوید، چنین روزهای در شریعت ما حرام است، نه روزه داشتن در حال سکوت، بیآنکه سکوت را در نیت، صفت [و قید] روزه قرار داده باشد» (زین‌الدّین العاملی، لمعه،ج 1، ص 234).
حضرت علی(ع) میفرمایند: «روزه وصال (روزه را بدون افطارى و سحرى به هم وصل نمودن) و روزه سكوت، در اسلام وجود ندارد». (النوادر راوندي / ترجمه صادقى اردستانى، ص: 254).
پیامبر اکرم (ص) به حضرت علی (ع) در باب روزههای حرام میفرمایند: «يا على روزه عيد فطر و قربان حرام است و روزه وصال [متصل كردن روزها به هم بىافطار شب] حرام است و روزه صمت [همراه با سكوت] و روزهاى كه براى گناه نذر شده باشد و روزه تمام سال حرام است». (مكارم الأخلاق / ترجمه ميرباقرى، ج2، ص: 400).
3. سکوت بر باطل
گاهی اوقات ممکن است که انسان با صحنههایی رو‌به‌رو شود و مشاهده کند که شخصی مورد ظلم قرار گرفته و افرادی به زور حقّ او را غصب میکنند. اگر انسان شجاعت داشته باشد باید بر این امور ساکت ننشیند و به یاری مظلوم بشتابد و حقّ او را از ظالم بگیرد. اما ساکت بودن انسان در این زمان نشانه ضعف و ترس و یا بیاهمیّت بودن این مسئله در نزد اوست.
قرآن کریم در اینباره میفرماید: «وَ إِنِ اسْتَنْصَرُوكُمْ فِي الدِّينِ فَعَلَيْكُمُ النَّصْرُ إِلاَّ عَلى قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُمْ ميثاقٌ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصير؛ اگر از شما در راه دين نصرت بخواهند شما بايد ياري‌شان كنيد مگر اينكه بخواهند با قومى بجنگند كه ميان شما و آن قوم پيمانى باشد و خداوند به آنچه مىكنيد بيناست». (انفال /72).
این آیه شریفه دلیلی بر جایز نبودن سکوت در برابر ظلم و جور است.
حضرت علی(ع) در اینباره میفرمایند: «كلام في حق خير من سكوت على باطل؛ سخن گفتن به حق، بهتر از سكوت بر باطل است». (من لا يحضره الفقيه، ج4، ص: 396)