فریده شریفی
انسانی که در صراط مستقیم هدایت الهی و در جهت تکامل و بندگی خدا گام برمی‌دارد، خود را از آلودگی‌های روان و جسم پاکیزه می‌سازد و در جهت ادای وظایف خود حرکت می‌کند. بهداشت فردی درست در ارتباط با بهداشت اجتماعی است و انسان هم در برابر حفظ جان و سلامت خود و هم در برابر حفظ سلامت افراد جامعه مسئول است و رعایت مسائل بهداشتی برای افراد جامعه لازم و ضروری است.
دین اسلام که برنامه زندگی انسان‌ها را تدوین کرده است انسان‌ها را توصیه به پاکیزگی و رعایت اصول بهداشتی نموده است.
شستن دست‌ها قبل و بعد از غذا، غسل کردن یک روز در میان، استنشاق بینی و تمیز کردن آن به عنوان یک عمل مستحبی در وضو، وضو گرفتن به طور مرتب، کوتاه نگه داشتن ناخن و... همه ناشی از توجه اسلام به پاکیزگی و رعایت نظافت است.
بهداشت چیست؟
بهداشت عبارت است از علم پیشگیری از بیماری‌ها، بالا بردن سطح سلامت، طولانی کردن عمر و افزایش سلامت و توانمندی کل افراد یک جامعه.
بهداشت که در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در اصول سوم، بیست‌ونهم و چهل‌وسوم بر ضرورت آن و فراهم نمودن امکانات بهداشتی در جامعه تأکید فراوانی شده است بهترین رمز بقای یک جامعه است چرا که اگر جامعه‌ای سالم نباشد نمی‌تواند از منافع و حقوق حقه خود دفاع لازم را به عمل آورد.
«مهشید کریمی»، مربی بهداشت یکی از مدارس منطقه 7 تهران در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان در این‌باره می‌گوید: «هر سال با آغاز سال تحصیلی جدید دغدغه‌ها و نگرانی‌های والدین و مسئولین افزایش پیدا می‌کند تا مدرسه شرایط مناسبی برای پذیرش دانش‌آموزان داشته باشد و از لوازم و امکانات مناسبی استفاده شود تا خدای ناکرده دانش‌آموزان مریض نشوند و به بیماری‌های گوناگون مبتلا نگردند.»
وی اضافه می‌کند: «در سال‌های اخیر چیزی که به طور جدی درباره محیط‌ مدرسه مورد توجه قرار گرفته بهداشت محیط آن است چرا که بهداشت مدرسه در گرو بهداشت دانش‌آموزان و سلامت دانش‌آموزان در گرو سلامت مدرسه است بدین معنی که اگر مدرسه شرایط بهداشتی مناسبی داشته باشد دانش‌آموزان سالمی در آنجا پرورش خواهند یافت.» به گفته این کارشناس بهداشت، بعد از نهاد خانواده، مدرسه دومین نهادی است که کودک برای آموزش به آن قدم می‌گذارد و نقش معلم و دبیران در پرورش و ارتقای سطح علمی و اجتماعی کودکان بر هیچ کس پوشیده نیست. در واقع در کنار آموزش علمی کودکان، بهداشت جسم و روح هر کودک امری ضروری است که باید مورد توجه مسئولین و اولیاء تربیتی قرار بگیرد، درعین حال والدین هم وظیفه دارند که کودکان خود را با مسائل بهداشتی آشنا سازند و از آنها بخواهند که حتماً مسائل بهداشتی را رعایت کنند.
اهداف بهداشت مدارس
طبق تعریف سازمان بهداشت جهانی، بهداشت مدارس عبارت است از مجموعه اقداماتی که به منظور تشخیص، تامین و ارتقای سلامت جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی دانش‌آموزان و آن دسته از کارکنانی که به نحوی در ارتباط با دانش‌آموزان قرار دارند و به اجرا درمی‌آید. هدف کلی بهداشت مدارس عبارت است از ارتقای سطح آگاهی، نگرش و رفتارهای بهداشتی دانش‌آموزان، ارتقای سطح آگاهی، نگرش و عملکرد بهداشتی کارکنان مدارس و والدین دانش‌آموزان، ایجاد میل به سلامت در کودکان و نوجوانان دانش‌آموز، آموزش، تمرین مهارت‌های سالم زیستن به نحوی که طبیعت ثانوی آنها شود، بهبود وضعیت ایمنی و بهداشتی مدارس.
ارائه هرگونه آموزش‌های بهداشتی، خدمات بهداشتی و درمانی به دانش‌آموزان نیازمند مراقبین بهداشتی، مربیان، کارشناسان و درمانگرانی است که در زمینه ارائه خدمات بهداشتی بیشترین توانمندی را داشته باشند.
وظیفه یک مربی بهداشت
فعالیت سالانه هر مربی بهداشت همزمان با روز آغازین سال تحصیلی دانش‌آموزان یا همان جشن شکوفه‌ها آغاز می‌شود. ارتباط با والدین تشکیل جلسات مداوم با اولیا و مسئولین، بررسی شناسنامه‌های بهداشتی، نوشتن دفاتر بهداشتی برای معاینات دوره‌ای، معاینه چشم، گوش، دندان، قد، وزن و نظارت بر بیماری دانش‌آموزانی که دچار بیماری‌های خاص همچون کم‌خونی، دیابت، گواتر، اختلالات ستون فقرات و... هستند به عهده مربیان بهداشت مدارس است.
مهشید کریمی کارشناس بهداشت می‌گوید: «کودکان و نوجوانان بخش بزرگی از جمعیت پویا و آینده‌ساز کشور ما را تشکیل می‌دهند و مراقبت بهداشتی از آنان در هر زمان و هر مکان ضروری و واجب است چرا که آینده مملکت دست این نوجوانان است و توجه به بهداشت و سلامتی آنان نقش مهمی در ارتقای سطح بهداشت جامعه خواهد داشت.»
به گفته این کارشناس، کنترل بهداشت محیط کلاس، کنترل بهداشت فردی، گزارش غیبت‌های فردی، آموزش بهداشت فردی. پاکیزه نگه داشتن محیط کلاس‌ها و مدرسه و نظارت بر آنها، نظارت بر بوفه مدارس و نحوه تغذیه کودکان و نوجوانان، نظارت بر سرویس‌های بهداشتی مدارس و... از جمله وظایف کارشناسان بهداشت مدارس به حساب می‌آیند.
از یک خانم خانه‌دار که به هنگام تعطیل شدن مدرسه در کناری ایستاده و منتظر آمدن فرزند دلبندش است درباره نحوه بهداشت مدرسه سوال می‌کنیم. وی با خوشرویی به سوال ما پاسخ می‌دهد و ابراز خوشحالی می‌کند که درباره بهداشت مدارس گزارش تهیه می‌کنیم.
وی می‌گوید: «هر مدرسه‌ای یک مربی بهداشت دارد که مسئول رعایت نکات بهداشتی در مدرسه است و توصیه‌های بهداشتی لازم را به آنان می‌دهد. مثلا طرز آب خوردن، روش صحیح استفاده از سرویس‌های بهداشتی، راه رفتن، ایستادن، نشستن صحیح بر روی نیمکت‌ها که ستون فقراتشان ضربه نخورد و... که بسیار سودمند و مفید است و ما از عملکرد مربی بهداشت این مدرسه راضی هستیم. ولی برخی مسائل بهداشتی وجود دارد که از درون نهاد خانواده باید به فرزندان آموخته شود و در وجود آنان فرهنگ‌سازی و نهادینه شود. مثلا باید به بچه‌های خود یاد بدهیم که یک سیب را دو یا چند نفر گاز نزنند، با یک نی چند نفر نوشیدنی ننوشند، به هنگام استفاده از سرویس‌های بهداشتی دقت داشته باشند که حتما از سرویس‌های تمیز استفاده کنند و سرویس را هم تمیز ترک کنند.»
این خانم خانه‌دار تاکید می‌کند: «فصل آغاز مدارس فصل پاییز و زمستان است و متاسفانه بیماری‌های ویروسی و واگیردار در این فصل‌ها شایع هستند و کافی است که بر اثر اهمال‌کاری و غفلت یکی از اولیا، دانش‌آموزی بیماری بگیرد آن وقت به تمام بچه‌های مدرسه انتقال پیدا می‌کند.»
وی تصریح می‌کند: «مسئولیت مربیان بهداشت هم سنگین و خطیر است زیرا باید تک تک بچه‌ها را کنترل کنند و تا نشانه بیماری در یکی از دانش‌آموزان مشاهده کنند سریعا از والدین کودک بخواهند او را به منزل برگردانند. یا اینکه از بچه‌ها بخواهند در زنگ‌های تفریح دست‌های خود را با مایع یا صابون بشویند و خشک کنند و همیشه دستمال در جیب داشته باشند تا اگر عطسه کنند جلوی بینی خود را بگیرند.»
هر مدرسه باید یک نظافتچی مختص به سرویس‌های بهداشتی داشته باشد. شخصی که همه روزه دستشویی‌ها را تمیز کند به خصوص اگر مدرسه ابتدایی است. شیرهای آب مشکلی نداشته و همه قابل استفاده ‌باشند. متاسفانه امکانات بهداشتی در بسیاری از نقاط کشور ما یا وجود ندارند یا اگر هست خیلی کمرنگ می‌باشد از این رو همه ساله شاهد بیماری‌های واگیردار زیادی هستیم که گریبان کودکان ما را می‌گیرد و جلوگیری از این مسئله در دستان مربیان بهداشت و کارشناسان بهداشتی است.
مهم‌ترین‌نیازهای بهداشتی دانش‌آموزان
کشور ایران با داشتن جمعیت حدود ۱۳/۵ میلیون دانش‌آموزدارای جمعیتی نسبتا جوان به حساب می‌آید و در جامعه ای با این ساختار پرداختن به موضوع بهداشت کودکان و نوجوانان که سرمایه‌های اصلی کشور هستند بسیار ضروری و لازم است.
در واقع برای دستیابی به اهداف توسعه باید تأمین بالاترین سطح سلامت جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی کودکان به عنوان ضرورت و اولویت برنامه های توسعه‌ای مورد توجه طراحان و سیاستگذاران فرهنگی، اقتصادی و بهداشتی کشور قرار بگیرد.
«محدثه پارساپور» کارشناس بهداشتی و درمانگر در این باره می‌گوید: «بهداشت به دستورالعمل‌هایی می‌گویند که در جهت تأمین، حفظ و ارتقای بهداشت و سلامتی افراد به کار می‌رود و دو بخش دارد، بهداشت فردی که شامل دستور‌العمل‌هایی است که شامل شخص می‌شود و باید به صورت فردی رعایت کند و بهداشت عمومی که به منظور حفظ، ارتقاء و بازسازی سلامت افراد انجام می‌شود.»
وی اضافه می‌کند: «هر فردی که به تنهایی به بهداشت فردی خود رسیدگی کند مثلا در مورد بهداشت گوش، چشم، دهان، دندان، دست و پا پوست و مو و... حساسیت نشان دهد و کاملا مراقب بهداشت فردی خود باشد در نهایت به بهداشت عمومی جامعه کمک کرده و جامعه را از بیماری و امراض مختلف دور کرده است. بنابراین هر فردی در این کار سهمی دارد و باید کوشش کند محیط زیست خود مانند هوا، آب و زمین را از آلودگی دور نگه دارد و از گسترش بیماری‌های واگیردار با رعایت اصول بهداشتی جلوگیری به عمل آورد.»
این کارشناس بهداشتی تصریح می‌کند: «یک ضرب‌المثل قدیمی وجود دارد که می‌گوید: هر چیز قابل بازگشت و قابل تبدیل است به جز سلامتی! آری سلامتی قابل بازگشت به قبل نیست و باید قدر آن را بدانیم چرا که با پول یا هر وسیله‌ای دیگر نمی‌توان سلامتی را بازگرداند تنها باید تلاش کرد که به بیماری‌ها و امراض گوناگون مبتلا نشویم.»
به گفته این درمانگر، هر کس با مراعات بهداشت قادر است از لحاظ جسمانی، روانی و اجتماعی در وضع مناسبی قرار گرفته و وظیفه‌ای را که نسبت به خود و افراد خانواده و جامعه دارد به خوبی ادا کند.
وی همچنین خاطرنشان می‌کند: «رعایت بهداشت گوش، دهان، چشم، استحمام همیشگی و شستن دست و بدن با آب و صابون، پوست را از مواد زائد پاک می‌کند و موجب گشاد شدن عروق پوست بدن می‌شود. استفاده از وسايل شخصی در استحمام، کوتاه کردن ناخن دست، استفاده از ظروف مناسب برای غذاخوردن، شست‌وشوی روزانه پاها، دوری کردن از افرادی که بیمار هستند، سرما خورده‌اند و به خصوص کسانی که بیماری‌های واگیردار و ویروسی دارند، استفاده از لباس و کفش مناسب از جمله اقداماتی است که همه افراد باید در زندگی شخصی خود به کار گیرند و به فرزندان خود آموزش دهند.»
این کارشناس همچنین یادآوری می‌کند: «انجام آزمایش‌های پزشکی و کنترل قند خون، چربی، فشار خون و بیماری‌های انگلی و... از جمله راه‌های پیشگیری از بیماری و درمان به موقع بیماری‌ها است.»
از آقایی که خود را «امیرحسین» معرفی می‌کند و منتظر خروج فرزندش از مدرسه است درباره نکات مهم بهداشت فردی آیا اینکه فرزندش این نکات را رعایت می‌کند سؤال می‌کنیم.
وی می‌گوید: «رعایت مسائل بهداشتی و آموزش آنها در درجه اول از خانواده‌ها شروع می‌شود و ما تلاش زیادی داشته‌ایم که به فرزندانمان هم به صورت آموزشی و هم به صورت عملی راه‌های به کارگیری مسائل بهداشتی را آموزش دهیم. به طور مثال استحمام هر روزه، مسواک زدن در هنگام صبح و شب، استفاده از وسایل شخصی متعلق به خود، نخوردن غذاهای شور، چرب و شیرین و... که امیدواریم توانسته باشیم الگوهای مناسبی برای فرزندانمان باشیم البته محیط درسی و اجتماع هم بسیار مؤثر است و لازم است مسئولین ذی‌ربط در مدارس و مکان‌های عمومی مسائل بهداشتی را رعایت کنند تا آموزش‌هایی که والدین در خانه‌ها به کار می‌گیرند کامل شود. مثلا در مدارس، محیط‌های فرهنگی، فرهنگسراها، سینماها و یا مکان‌هایی که گاهی دانش‌آموزان را برای آموزش بیشتر می‌برند حتما محیط‌ها بهداشتی باشند، ظروف جمع‌آوری زباله به اندازه کافی وجود داشته باشد، سرویس‌های بهداشتی تمیز و مرتب باشند و مسئول نظافت داشته باشند، صندلی‌ها تمیز و بهداشتی باشند و روی آن‌ها لکه‌های غذا، آدامس و یا... نچسبیده باشد تا دانش‌آموزان در یک محیط مناسب و بهداشتی به تفریح یا آموزش بپردازند و والدین آنها نیز با فراغ بال و آسایش دلبندان خود را به این مکان‌ها بفرستند.»