اشاره:
روابط ترکیه و اروپا این روزها روی خط سیر افزایش تنش قرار گرفته و دورنمای پیوستن آنکارا به اتحادیه اروپا تیره‌تر از هر زمانی به نظر می‌رسد. با این حال، برخی تحلیلگران می‌گویند دو طرف در هر وضعیتی مدیریت تنش‌ها و چالش‌های روابط را از نظر دور نخواهند داشت.
نمایندگان پارلمان اروپا پنجشنبه چهارم آذرماه (24 نوامبر) در شهر استراسبورگ فرانسه مقر این نهاد اروپایی با اکثریتی بالا به تعلیق مذاکراتِ پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا رای دادند. در این جلسه از مجموع 623 نماینده پارلمان اروپا، 479 نفر به تعلیق مذاکرات با ترکیه رای دادند. این تصمیم اروپا که نوعی درخواست از اعضای اتحادیه و کمیسیون مسئول اجرای مذاکرات بود، به رغم الزام‌آور نبودن، روابط این روزهای ترکیه و اتحادیه اروپا را متشنج کرده است. متقابلا «رجب طیب اردوغان» رئیس‌جمهور ترکیه که پیشتر اعلام کرده بود «نتیجه این رای‌گیری اهمیتی ندارد»، دولت‌های اروپایی را هدف انتقادهای تندی قرار داد و آنان را به خلف‌وعده متهم کرد.
اردوغان در سخنان چند روز اخیر از احتمال احیای مجازات اعدام، تمدید حالت فوق‌العاده پس از کودتا (25 تیرماه امسال) و لغو قرارداد اخیر مهاجرت با اروپا سخن به میان آورده که نگرانی‌هایی را درباره آینده روابط آنکارا و بروکسل (پایتخت اتحادیه اروپا) برانگیخته است.
از اکتبر سال 2005 (مهرماه 1384) که گفت‌وگوهای مربوط به پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا آغاز شده تاکنون، این روند از آنچه پیش‌بینی می‌شد طولانی‌تر شده است. تاخیر حزب حاکم «حزب عدالت و توسعه» در اجرای اصلاحات مورد نظر اتحادیه اروپا، از جمله دلایلی است که طرف اروپایی در مواجهه با خواست آنکارا برای الحاق به اتحادیه مطرح می‌سازد. به باور صاحبنظران، مسائلی همچون جمعیت بالای ترکیه به نسبت دیگر کشورهای اروپایی، تعارض‌های فرهنگی و هویتی، دوری ترکیه از برخی استانداردهای اقتصادی مد نظر اروپا، درگیری‌های ترکیه با کردها، بحث‌های حقوق بشری و برخی اختلافات سیاسی مهم‌ترین محورهای تفاوت دیدگاه آنکارا و بروکسل در بحث الحاق ترکیه به اتحادیه اروپا باید برشمرده شوند.
ترکیه طی سال‌های گذشته تلاش‌های بسیاری مانند آموزش زبان‌های غیرترکی، صدور مجوز برای رسانه‌های کردی و به حرکت درآوردن اقتصاد به سمت معیارهای مدنظر اتحادیه اروپا به منظور تسریع روند الحاق انجام داده اما نتیجه ملموسی در این سال‌ها به دست نیاورده است. با این حال، هر از چندگاه امیدها برای عضویت ترکیه در اتحادیه پررنگتر از قبل شده است. اتحادیه اروپا و آنکارا اسفندماه پارسال به توافقی رسیدند که بر اساس آن، ترکیه در ازای دریافت کمک‌های مالی و همچنین مشوق‌های سیاسی از جمله تسهیل در روند مذاکرات الحاق و لغو روادید برای شهروندان ترکیه در سفر به کشورهای اروپایی، مانع از ورود مهاجران خارجی به این کشورها شود.
پس از کودتای نافرجام ترکیه اما روابط این کشور با اتحادیه اروپا رو به وخامت گذاشته و بارقه‌های امید ترک‌ها برای پیوستن به اروپا کم‌فروغ‌تر شده است. با اینکه بیش از چهار ماه از کودتای نافرجام نظامیان علیه دولت ترکیه می‌گذرد، اما پس‌لرزه‌های آن همچنان در صحنه سیاسی این کشور نمود دارد. طی این ماه‌ها مقام‌های اتحادیه اروپایی بارها از آنچه «وضعیت نامساعد حقوق بشری» و «اقدام‌های ضددموکراتیک دولت ترکیه علیه مخالفان» ‌نامیده‌اند، ابراز نگرانی کرده‌اند و به نظر می‌رسد رای اخیر پارلمان اروپا نیز در واکنش به رفتارهای اخیر دولت اردوغان صادر شده است. این اقدام با واکنش سریع اردوغان همراه شد. وی با صراحت لهجه همیشگی خود کشورهای اروپایی را به سرازیر شدن موج مهاجران به سمت قاره سبز تهدید کرد.
به نظر می‌رسد ترکیه از طولانی شدن این روند و بهانه‌جویی‌های مقام‌های اتحادیه اروپایی به ستوه آمده است و این روزها، به بازی با کارت‌های برنده‌ای می‌اندیشد که در دست دارد. همانطور که اشاره شد یکی از این کارت‌های برنده موضوع حضور پناهجویان پشت مرزهای ترکیه است.
اردوغان همچنین این روزها از گزینه‌های دیگری از جمله عضویت در سازمان شانگهای به عنوان بدیلی برای الحاق به اتحادیه اروپا نام برده است. رئیس‌جمهور ترکیه پس از بازگشت از نشست اخیر سازمان همکاری شانگهای که در ازبکستان برگزار شد، اعلام کرد پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا تنها گزینه ممکن نیست و آنکارا می‌تواند با کشورهای چین و روسیه همکاری‌های نزدیک‌تری داشته باشد. سازمان همکاری شانگهای در سال 2012 ترکیه را به عنوان شریک گفت وگوی خود تعیین کرده و حال پس از ابراز تمایل ترکیه برای عضویت در این سازمان، چین از این موضوع استقبال کرده است. در شرایطی که عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا با اما و اگرهای مطرح شده در برزخ نامعلومی و بلاتکلیفی به‌سر می‌برد، سازمان شانگهای می‌تواند به عنوان اهرم فشار آنکارا در مقابل اتحادیه اروپا جهت تعیین تکلیف عضویت ترکیه در این اتحادیه
به کار آید.
از دید برخی ناظران، پس از کودتای اخیر ترکیه، آنکارا در صدد نزدیکی به روسیه و دوری از غرب برآمده است؛ فرایندی که می‌تواند موجب چشم‌پوشی ترک‌ها از الحاق به اتحادیه اروپا شود. طرح ایده‌هایی چون برگزاری همه‌پرسی در ترکیه از سوی مقام‌های این کشور در زمینه سرنوشت الحاق تا حدی این تحلیل را تقویت می‌کند. دیدگاه دیگر اینکه نارضایتی مقام‌های ترکیه از غرب در فضای پساکودتا هرچند تشدید شده اما نمی‌توان گفت که آنکارا به راستی از پیوستن به اتحادیه اروپا صرف نظر کرده است. از این منظر، موضع‌گیری‌های این روزهای مقام‌های ترکیه نشان از تلاش‌های رهبران این کشور برای استفاده از همه ابزارهای ممکن در جهت به نتیجه رساندن فرایند الحاق
دارد.
به رغم برخی کارشکنی‌های اروپایی در مسیر پیوند آنکارا به بروکسل نمی‌توان منکر نیاز اعضای اتحادیه به همکاری و روابط سازنده با ترکیه شد. با توجه به این وضعیت شاید بتوان رویکرد اروپایی‌ها در پرهیز از رد کامل درخواست الحاق ترکیه را درک کرد. چالش‌های مربوط به مهاجران از جمله مسائلی است که نشان می‌دهد همکاری برای دو طرف ضرورتی گریزناپذیر دارد. تحلیل دیگر در این زمینه وجود دارد که بر مبنای آن، به رغم بالاگرفتن تنش‌ها بین آنکارا و بروکسل، این تنش‌ها از حدی فراتر نخواهد رفت و به دلیل نیاز دوجانبه به همیاری در زمینه مسائل مشترک، 2 طرف در چارچوبی مدیریت شده به طرح تعارضات و اختلافات خود خواهند پرداخت.