گالیا توانگر
دین مبین اسلام برای سالمندان احترام و ارزش زیادی قایل شده است تا آنجا که وجود یک سالمند را در خانه مایه خیر و برکت دانسته که باعث افزایش رزق و روزی و برکت آن خانه است.
در تعریف سالمند باید بگوییم که معمولا افراد بالای ۶۰سال را که قادر به انجام برخی کارهای شخصی خود نیستند، سالمند ‌می‌گویند.
شاید۶۰ ساله‌هایی وجود داشته باشند که خیلی هم سرحال و قبراقند و روشن است در مجموعه سالمند قرار نمی‌گیرند، ولی به عنوان بزرگتر خاندان حضورشان درخانه می‌تواند منشأ بسیاری برکات و خیرات باشد.
در گزارش امروز و فردای کیهان سعی می‌کنیم راهکارهای فراهم آوردن زندگی سالم و پر نشاط برای قشر سالمند و نیز افرادی که بالای شصت سال سن دارند را پیش روی شما قرار دهیم تا یاد‌آوری کنیم در سبک زندگی ایرانی و اسلامی اساسا چیزی تحت عنوان خانه سالمندان وجود نداشته و این مدل‌های غم‌انگیز تماما برشی از سبک و سیاق زندگی غربی است.
همانطور که والدین روزهای جوانی‌شان را به پای فرزندان خود ریخته‌اند در سبک زندگی ایرانی و اسلامی این انتظار وجود دارد که در روزهای پیری فرزندان دلجو و همراه والدین خویش باشند.
براستی بر‌آوردن این انتظار کمترین کاری نیست که بتوانیم در پاسخ به خوبی بزرگترهایمان انجام دهیم؟   
دغدغه‌های رهبری درباره سالمندان
در سیاست کلی خانواده
متن سیاست‌های کلی خانواده که شهریور 95 ازسوی مقام معظم رهبری ابلاغ شد- در یکی از بندها- به طور جدی به اتخاذ روش‌های حمایتی و تشویقی مناسب برای تکریم سالمندان در خانواده و تقویت مراقبت‌های جسمی و روحی و عاطفی از آنان اشاره دارد.
ابلاغ بند پانزدهم سیاست کلی خانواده این پیامد مثبت را از سوی مجلس به دنبال داشت که پیش‌نویس قانون جامع سالمندی با محوریت خانواده تدوین و در آن ۲۰ موضوع کلی همانند مراقبت، درمان، حقوق کار سالمندی، پاسخگویی به نیازهای اقتصادی، ابعاد حقوقی و کیفری سالمند‌آزاری ومعاضدت قضایی به صورت تفصیلی بررسی شده است.         
 دکتر سید احمد حبیب‌نژاد مشاور علمی مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی صراحتا عنوان می‌کند: «جای  قوانین جامعی که از نگاه شایسته‌ای به موضوع سالمندی نگاه کند در نظام حقوقی ما خالی است. اگر بخواهیم این بند از این سیاست‌ها- بند پانزدهم سیاست کلی خانواده- عملیاتی شود چاره‌ای وجود ندارد جز اینکه نظام تقنینی ما رویکرد جامع و کاملی نسبت به سالمندان داشته باشد وگرنه قوانین و مقررات پراکنده، دراین حوزه کافی و  کارآمد نیست. مرکز تحقیقات اسلامی مجلس سعی کرده است با استفاده از اصول و مبنایی مانند کرامت، استقلال، مشارکت و غیره، با استفاده از ذخایر دینی وتجارب شوراهای دیگر در حوزه سالمندی، پیش‌نویس طرحی را آماده کند. این پیش نویس با محوریت خانواده تدوین شده و در آن موضوعاتی مانند مراقبت و درمان سالمندان و سایر حقوق سالمندان وارد شده است.»
گوش شنوای سالمندتان باشید
عاطفه مهری پور یک شهروند تهرانی است که با وجود داشتن دو فرزند، از پدر شوهر خود نیز در خانه مراقبت می‌کند.
وی برایمان می‌گوید: «پدر همسرم کلام شیرینی دارد. همینطور که در آشپزخانه مشغول پخت و پز هستم، پدر پشت میز کوچک آشپزخانه مشرف به پنجره می‌نشیند و در حالی که چای لیوانی اش را سر می‌کشد از گذشته‌های دور برایم می‌گوید. این خاطره‌گویی و گفت و شنود‌ها نه تنها حال او را خوب کرده، بلکه به من نیز امید و نشاطی دو چندان بخشیده است.»                                           
از وی سوال می‌کنم: «می‌شود یکی از خاطره‌های ایشان را برایمان تعریف کنید؟»                      وی در حالی که خاطرات ذهنی به جا مانده از گفته‌های پدر شوهرش را ورق می‌زند با لبخند           می‌گوید: «‌او از روزهایی می‌گوید که با کودکان همسن و سال خودش در روستا در ازای یک سکه پول خرد می‌رفتند و سن (یکی از آفات گندم) جمع می‌کردند؛ زیرا آن موقع‌ها مانند امروز سمپاشی رونق نداشت. از روزهایی که با کودکان در کشتزارهای بی‌انتها می‌دویدند و به دنبال لانه بلبل‌ها در میان بوته‌های نسترن می‌گشتند تا جوجه‌هایشان را به خانه ببرند و تربیت کنند. از درست کردن تیر و کمان با چله‌های دوشاخه درخت و تایر کهنه دوچرخه می‌گوید و از هرچه دلش را به کودکی و نوجوانی و سال‌های طلایی گذشته باز می‌گرداند و به او انرژی می‌دهد. وقتی حرف می‌زند، چشمانش برق می‌زنند و گویی کودکی شاد و سرزنده یا جوانی خجالتی و بی‌تجربه ممکن است هرلحظه از جثه این مرد سالمند بیرون بپرد. وقتی حرف می‌زند، عوض می‌شود و انگار دیگر پیر نیست.»
شهین مرادیان یک مشاور خانواده صراحتا به گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید: «اگر می‌خواهید برای پدر و مادر سالمند خود کاری انجام دهید که بسیار خوشحالش کند، ناگزیرید که وقت گذاشته و به او و حرف‌هایش خوب گوش دهید. این گوش شنوایی که به سالمندتان هدیه می‌دهید، دنیای او را رنگ دیگری خواهد بخشید. حس اعتماد به نفس و مهم بودن در کالبدش بیدارشده و منشأ شادی، نشاط و امیدش خواهد شد.»
این مشاور تاکید دارد که باید برای احیای نشاط سالمندان در پارک‌ها، سرای محله‌ها و سایر مکان‌های اینچنینی حلقه‌های خاطره‌گویی جمعی برای سالمندان تدارک دید.
 وی در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید:  «روانشناسان معتقدند خاطره‌گویی گروهــی نه تنها سبب نشاط و خرسندی سالمندان می‌شود و بر نشاط روحی آن‌ها اثر می‌گذارد، بلکه کیفیت زندگی آنان را نیز ارتقا می‌بخشد و در بُعد عملکرد فیزیکی این افراد بهبود محسوسی ایجاد می‌کند. به اعتقاد پژوهشگران خاطره‌گویی وقتی جنبه گروهی پیدا کند، می‌تواند سالمند را کاملاً در وضعیتی قرار دهد که دوباره گذشته پرشور و فعال خود را باز‌سازی کند و خود‌باوری او در کنار انرژی مثبتی که از گروه به دست می‌آورد، ارتقا می‌یابد. به این ترتیب خاطره‌گویی گروهی در دراز‌مدت می‌تواند منجر به بهبود کیفیت زندگی سالمندان و کاهش افسردگی و اضطراب آنان ‌شود.»
پیری پایان شاد زیستن نیست
تصور عمومی این است که پیری بعد از مرحله جوانی و میانسالی دنیای دیگری است و افراد بالای شصت و پنج سال دیگر نمی‌توانند فعالیت‌های طرب‌انگیزی را دنبال کنند. این نوع نگرش بزرگ‌ترین اشتباه است که سالمند را می‌تواند به کنج عزلت کشانده و وضعیت روحی و جسمی وی را به‌هم ریخته‌تر سازد.
علی داوری که به همراه پدر شصت و هفت ساله خود صبح روزهای تعطیل در پارک محله خود قدم   می‌زند، برایمان می‌گوید: «باید پای سالمندان را به ورزش‌های سبک و نیز همراهی‌های صمیمانه با اعضای خانواده‌شان باز کرد. ضمن اینکه در تصمیم‌گیری‌های خانوادگی از تجربیاتشان بهره برد. این طور نباشد پدری که تا دیروز مقتدر و همه‌کاره خانه بوده، حالا که با فرزندان و نوه‌هایش روزگار می‌گذراند، حس کند دیگر آن جایگاه گذشته را ندارد و عزت و اقتدارش سلب شده است. نباید حس کنند که در تصمیمات مهم خانوادگی نادیده گرفته می‌شوند.»
شاید برایتان تعجب‌برانگیز باشد که یکی از راهکارهای نشاط‌آفرین سال‌های سالمندی فراهم آوردن زمینه ازدواج سالمندانِ تنها باشد.
پیشتر در خبرها علی‌اکبر محزون مدیرکل دفتر آمار و اطلاعات جمعیتی و مهاجرت سازمان ثبت احوال کشور از ازدواج حدود 8 هزار سالمند طی سال 94 خبرداده بود.
این قبیل اخبار گواه این حقیقت روشن است که در حال حاضر فرزندان رویکردشان نسبت به ازدواج والدین تنهای خود کلا تغییر کرده و برای هر انسانی درهر سنی حق برخورداری از یک همراه و همدل را قائل می‌شوند. در واقع تابوی زشت بودن ازدواج سالمندان شکسته شده و این یک گام بزرگ در مسیر بازیافتن نشاط و سلامت روحی در دوران سالمندی بزرگترهایی است که همسرشان فوت کرده است.
خانواده هسته‌ای، بزرگ‌ترین مشکل
پیش روی سالمندان
آیا تاکنون اصطلاح خانواده هسته‌ای را شنیده‌اید؟ هسته شدن خانواده یا خانواده هسته‌ای به این معناست که زن و شوهر به دور از خانه والدین زندگی می‌کنند و اقتصاد این خانواده دو نفره بیشتر با تکیه بر شغل شوهر که بدون اتکا به خویشاوندانش به دست آورده، تامین می‌شود.
نمونه خانواده‌های هسته‌ای را می‌توان در اغلب کشورهای صنعتی و در جوامع شهرنشینی پیشرفته دید. متاسفانه در جوامع صنعتی امروزه بیشترین شکل موجود خانواده از نوع خانواده هسته‌ای است و شاید این وضعیت تا حدودی برخاسته از وضعیت پیشرفت صنعتی جوامع نوین باشد.
 خصوصی بودن این نوع زندگی تا بدان جاست  که در برخی از مناطق شهری حتی همسایگان از یکدیگر بی‌خبرند! با کم شدن فرزندآوری به تبع این سبک از زندگی پیری جمعیت چالشی اجتناب‌ناپذیر بوده و از آنسو هر روز از حمایت‌های عاطفی و مالی سالمندان کم خواهد شد؛ چرا که اساسا فرزندی نیست که به اصطلاح در دوران پیری یک لیوان آب به دستتان بدهد!
واقعیت تلخ دیگری که پژوهشگران علوم اجتماعی به آن اشاره دارند این است که خانواده هسته‌ای به حسب معمول در محلی جدا از والدین یا اقوام زوجین تشکیل می‌شود و همین امر در افقی شدن هرم قدرت موثر است. هر چند خانواده هسته‌ای با جامعه جدید صنعتی سازگار است و بالاترین امکان تحرک جغرافیایی را فراهم می‌آورد؛ ولی جدا شدن از پیران و تنها گذاردن آنان در این نظام، پایان غم‌انگیزی را برای حیات انسانی موجب می‌شود.
مصطفی محمد‌زاده یک روانشناس خانواده می‌گوید: «‌هر چه سبک و سیاق زندگی به شکل خانواده هسته‌ای در برابر خانواده گسترده دامنه‌دارتر شود، مهم‌ترین چالش‌های زندگی سالمندان اعم از عاطفی، روانی و معیشتی بیشتر خودشان را نشان خواهد داد. دوری از فرزندان و عدم حمایت‌های عاطفی و مالی ایشان سبب می‌شود که سالمندان به دامن افسردگی و فقر درافتند. دو آفتی که سال‌های باقیمانده هر فرد تنهایی را می‌توانند آرام آرام بجوند وآسیب‌های متعددی را برای سالمند و جامعه‌اش ایجاد کنند.»
وی ادامه می‌دهد: «در سبک زندگی گذشته با همزیستی مسالمت‌آمیز بین فرزندان و والدین هم عاطفه بزرگ‌ترها و کوچک‌ترها در کنارهم به خوبی تامین می‌شد و هم از لحاظ اقتصادی حضور یک سالمند در خانه - بر پایه اعتقادات دینی- خیر و برکت خانه تلقی می‌گشت. فرزندان برای والدین خود احترام بی‌شائبه‌ای قائل بوده و تا همیشه جایگاه مدیریتی و مشاوره‌ای بودن بزرگ‌ترها در پیکره خانه حفظ می‌شد. این‌گونه هیچ فردی در ساختار خانواده ایرانی به سن بازنشستگی و کنار گذاشته شدن مطلق نمی‌رسید.»
هشت درصد جمعیت کشور
 سالمند هستند
براساس آخرین آمار اعلام شده تعداد سالمندانی که در مراکز نگهداری سازمان بهزیستی زندگی می‌کنند،21هزار نفر است. یعنی از شش میلیون و ۱۰۰هزارسالمند کشور تنها 21 هزار نفر در مراکز بهزیستی زندگی می‌کنند که همه این افراد، رها شده یا مجهول‌الهویه نیستند و خانواده‌ها به ملاقات آنان می‌آیند.
بنا به اظهارات ایرج حریرچی، قائم مقام وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی در طول سالیان گذشته امید به زندگی در زنان متولد شده ۴ /۸۰ و برای مردان ۴ /۷۰ بوده است که این موضوع نشان‌دهنده افزیش جمعیت سالمندان در آینده خواهد بود.
وی می‌گوید: «این موضوع درصد افراد مسن در جامعه را افزایش می‌دهد که نیازمند توجه بیشتر به سالمندان است و نیاز به وضع قوانین خاص در این‌باره وجود دارد. از سوی دیگر آموزش شیوه زندگی سالم به سالمندان از نکات مهم دیگری است تا این قشر از جامعه بتوانند در این امر مشارکت کرده و بیماری‌های شایع این دوران مانند دیابت، فشارخون، بیماری‌های قلبی و عروقی و غیره کاهش یابد.»
حریرچی، با بیان اینکه ما باید به سمتی حرکت کنیم تا افراد را از پیری همراه با بیماری، به افراد سالمند طبیعی و فعال برسانیم، می‌گوید: «آموزش شیوه زندگی سالم شامل تبدیل این سه مرحله به یکدیگر است. در حال حاضر هشت درصد جمعیت کشور سالمند هستند که امیدواریم بتوانیم زندگی سالم را برای این افراد فراهم کنیم.»