ناهید زندی پژوه

ادبیات دفاع مقدس آیینه تمام نمایی است برای نشان دادن تجربه‌ها و آرمان‌های ملتی که هشت سال با عظمت، ایمان، عشق، صبر، شهادت‌طلبی، رشادت و ولایت در مقابل شرورترین و جنایت‌کارترین جنایت‌پیشگان تاریخ و استعمار جهانی ایستادگی کرد تا این حماسه‌ها و مبارزات، سند حقانیت و پاکی ملت‌ما و پلیدی و باطل بودن دشمن برای آگاهی نسل آینده باشد. از سویی، ادبیات حماسی در میان مردمی که جنگ همواره یک پای زندگی آنها بوده است، جایگاه خاصی داشته و دارد. نصرالله مردانی یکی از شاعران برجسته است که در زمینه دفاع مقدس، جبهه، جنگ، شهادت و مبارزه و مقاومت در برابر ظلم و ستم اشعار بسیاری از خود به یادگار نهاده است. او که پیش از انقلاب در موضوعات مذهبی شعر می‌گفت با نخستین زمزمه‌های انقلاب اسلامی هم زبان شد و اشعاری را در تهییج مردم علیه رژیم منفور پهلوی سرود. مردانی در طی دوران جنگ تحمیلی، یکی از فعال‌ترین شاعران دفاع مقدس بود. چنانچه در بسیاری از سفرهای شاعران به منظور شعرخوانی در نقاط مختلف جبهه شرکت داشت و در شب‌های شعر دفاع مقدس و مقاومت و همچنین در همایش‌های سراسری شعر دفاع مقدس حضوری فعال داشته است.
نصرالله مردانی شاعری نوآور و صاحب سبک است و از سویی از سنت سلف پیروی می‌کند و الفاظ و کلمات در حوزه هنر شاعرانه او رام و فرمان برند. اشعار او در قالب‌های شناخته شده عروضی است و خود معتقد است:
«این قالب نیست که نو یا کهنه بودن شعری را می‌رساند؛ بلکه اگر شعر نو باشد؛ یعنی با شرایط و نیازها هماهنگ باشد در هر قالبی که زیانی به محتوا نرساند و بلکه آن را مؤثرتر و زیباتر کند بیان شود شعر نو است.»
مردانی شاعر توانای انقلاب اسلامی توانست با ترکیب‌سازی و نوآوری‌های خود، افق‌های تازه‌ای را برای شاعران نوپای انقلاب بوجود آورد و از طرفی با مطالعه و غور فراوان در آثار گذشتگان هرگز گرفتار سراب تقلید نشد و از این‌رو آثارش در همان سالهای اولیه پیروزی انقلاب اسلامی مورد تقلید بسیاری از شاعران جوان انقلاب واقع شد.
نصرالله مردانی به عنوان یکی از بنیان‌گذاران غزل حماسی در تاریخ ادبیات معاصر به ثبت رسیده است. چنان‌که دکتر اسماعیل حاکمی با تأیید بر این نکته می‌گوید: «هر چند بیشتر اشعار مردانی در قالب غزل است، ولی همان طور که در دوران مشروطیت، شعرای نهضت ملی عصر مشروطیت از قالب غزل برای مبارزه با نظام استبدادی آن زمان استفاده کردند و بزرگ‌ترین شاعران آن دوره مثل: عشقی، عارف و دهخدا در قالب غزل مضامین حماسی خلق کردند، در دوران پیروزی انقلاب اسلامی هم شعرایی از جمله مردانی و دیگر شعرای دوره انقلاب از قالب غزل برای سرودن مضامین انقلابی استفاده کردند و تحولی در این نوع شعر که شعر عاطفی و غنایی بود ایجاد کردند و رنگ حماسی به آن بخشیدند.»
این شاعر متعهد و نام‌آور در دوران جنگ تحمیلی با آثاری همچون «قیام نور» و «خون نامه خوک» به شایسته‌ترین صورت دین خود را به انقلاب ادا کرد. مردانی با بهره‌گیری از ظرافت‌ها و ظرفیت‌های نامکشوف غزل «حماسه نامه عشق» را سرود.
یکی از ویژگی‌های شعر مردانی به ویژه در کتاب «قیام نور» قرار دادن نمادهای ملی و اسطوره‌ای در کنار نمادهای دینی و آیینی است. مردانی با طرح چهره‌های مذهبی و ملی سعی در ارائه الگوهایی دارد که جانشان را در دفاع از ارزش‌های دینی و مرزهای جغرافیایی ایثار کرده‌اند و نامشان به نماد تبدیل شده است. او با طرح این نمادها الگوسازی می‌کند و رزمندگان را به پیروی از این الگوها ترغیب می‌کند. در مثال‌های ذیل «راه حسین(ع)» نماد راه حق، «تهمتن» نماد مبارزه با دیوها و دشمنان ایران و «آرش» نماد ایثار جان و نجات کشور است:
راه ما راه حسین است که با تیشه خون
همه بت‌های زمین در شب روشن شکنیم
شیشه عمر تو ای دیو بد آیین زمان
ما به سرپنجه ایمان چو تهمتن شکنیم
جنگجویان دلاور پیشتازان دلیر
آرشان فاتح این خاک پهناور به پیش
نصرالله مردانی از شاعرانی است که به مدد تخیل و ذوق هنری خود، توانسته است با بکارگیری عناصر مختلف شعری و انواع صورخیال به ویژه در انواع ترکیب‌سازی‌ها تا حدود زیادی تشخصی ویژه برای سبک خود بوجود آورد. چنانچه مردانی در «مجموعه شعر جنگ» عنایت کمتری به استفاده از تلمیح دارد. یکی از ویژگی‌های شعر دفاع مقدس، استفاده فراوان از تلمیحات عاشورایی است؛ اما این خصوصیت در مجموعه شعر جنگ مردانی کمتر به چشم می‌خورد. در این مجموعه، شاعر فقط در پنج- شش بیت به قیام عاشورایی اشاره دارد و در چند بیت به ماجراهای حضرت ابراهیم، حضرت موسی، حضرت سلیمان، حلاج، هابیل و قابیل و فرهاد و شیرین اشاره می‌کند. بیشتر این تلمیحات، تلمیحات حماسی است و شاعر با اشاره به حوادث تاریخی، سعی در دمیدن روح حماسی، القای امید به پیروزی و حق بودن جبهه خودی دارد. موارد زیر مثال‌هایی از این تلمیحات است:
سربریده به میدان عشق می‌گوید
حدیث خون شهیدان نینوا با ما
زموج خیز خطر فاتحانه می‌گذریم
که هست معجز موسایی و عصا با ما
با اینکه اغراق از ویژگی‌های متون حماسی است، در اشعار مربوط به جنگ مردانی بسامد زیادی ندارد. اما بیشتر اغراق‌های شعر مردانی در رجزهای او دیده می‌شود.
سد فولادین دشمن با هجوم ما شکست
کوه آهن می‌شکافد تیزی شمشیر ما
اما بیشتر تضادهای شعر مردانی حق بودن جبهه خودی و باطل بودن جبهه دشمن را به مخاطب القاء می‌کند.
ماییم از نبیره ‌هابیل آفتاب
کاین گونه در مقابل قابیل ظلمتیم
ما در نبرد باطل و حق با درفش فتح
بر قله همیشه رفیع شجاعتیم
موسیقی بیرونی شعرهای مردانی، همان وزن‌های شناخته شده در عروض سنتی است. او در مواضع تشویق و تهییج از اوزان تند و حماسی و در مواضع سوگ و اندوه از اوزان اندوهبار استفاده کرده است. در شعرهای این شاعر متعهد، وزن عروضی بی‌نقص است.
در افسانه‌ای قلعه شیطان بزرگ
چو علی(ع) فاتح خیبرشکن تن شکنیم
نصرالله مردانی در قافیه‌های شعر خود نوآوری و ابتکار خاصی ندارد. برخی از قافیه‌های شعرهایش را واژه‌های نظامی یا واژه‌های مربوط به جبهه و جنگ تشکیل می‌دهند. قافیه‌های پیکار و رگبار، شمشیر و تیر، شهادت و شجاعت و خون و شبیه خون از این نوع قافیه‌هاست.
موسیقی میانی شعر نصرالله مردانی بیشتر ناشی از واج‌آرایی در ترکیب‌هاست و گونه‌های دیگر موسیقی مانند تکرار واژه‌ها و قافیه میانی در شعر او نمودی کمتر دارد.
تصاویر شعر مردانی بیشتر حاصل ترکیب‌های نو و بی‌سابقه در زبان فارسی است و در اشعارش کمتر بیتی پیدا می‌شود که از ترکیب‌های تصویرساز خالی باشد. شایان ذکر اینکه عناصر تصویرساز در شعر مردانی بیشتر مربوط به واژه‌ها و اصطلاحات جنگی، طبیعت و دین و عرفان است. در حوزه اصطلاحات مربوط به جنگ، پربسامدترین واژه تصویرساز، واژه خون است. در واقع باید گفت در شعر مردانی خون با هر کلمه‌ای می‌آمیزد و ترکیب‌‌های خونی گاهی به ذوق ستیزی می‌انجامد. ترکیب‌هایی مانند عزای خون، کشور خون و... از جمله این ترکیب‌هاست. البته واژه‌ها و اصطلاحات دینی و عرفانی نسبت به واژه‌های مربوط به جنگ و طبیعت از بسامد کمتری برخوردار است.
نصرالله مردانی شاعری خلاق و مضمون یاب بود. و اصلی‌ترین مضمون‌های حماسی این شاعر انقلابی عبارتند از: اسلام، انقلاب، امام، رزمندگان، جانبازان، شهیدان و ارزش‌های برآمده از بطن انقلاب اسلامی است. نمونه‌های زیر گواه صادقی بر این مدعاست.
بخون سرود شهادت به نام بیداری
که میر قافله دارد پیام بیداری
***
جنگ جنگ است بیا تا صف دشمن شکنیم
صف این دشمن دیوانه میهن شکنیم
***
ما خلق‌های کشور خون و شهادتیم
تمثیلی از حماسه و ایثار و وحدتیم
به طور کلی اهمیت و شاخص بودن اشعار مردانی به چند علت است:
1. مردانی شاعری جریان‌ساز است. او با حادثه‌آفرینی‌های زبانی و تصویرسازی‌های شاعرانه، تحولی در شعر انقلاب ایجاد کرد و با خلق اشعاری از تصاویر شگفت‌آور و بمباران تصویری ذهن مخاطب، خالق طرزی تازه در شعر دفاع مقدس شد و شاعران بسیاری را به دنبال خود کشاند.
2. نصرالله مردانی تا اواخر دهه شصت به علت شرایط جامعه ایرانی به عرصه حماسه قدم گذاشت و بیشتر شعرهای معروف خود را در همین دوران سرود. او که از قبل به شاهنامه فردوسی و دیوان حافظ علاقه زیادی داشت، الفاظ درشت و لحن حماسی شاهنامه را با لطافت غزل‌های حافظ در آمیخت و «غزل حماسی» را بوجود آورد.
3. از دیگر ویژگی‌های اشعار این شاعر انقلابی، فراوانی ترکیب‌های نو در آنهاست. در این ترکیبها، کلمه‌ها غالباً دقیق و با هدف و گاهی بی‌دقت در کنار هم قرار گرفته است. ترکیب‌سازی مردانی مورد استقبال بسیاری از شاعران دفاع مقدس واقع شد؛ به طوری که یک نهضت ترکیب‌سازی در سال‌های اول انقلاب و دفاع مقدس به راه افتاد.
نصرالله مردانی برای دفاع و پاسداری از آرمان‌های بلند انقلاب اسلامی و رساندن فریاد حقانیت ملت ایران به جهانیان پا به این عرصه مقدس گذاشت و تا آخرین نفس در این سنگر باقی ماند و به مجاهدت پرداخت.
منابع
1. یادنامه مردانی. سوره مهر، سال 1387، صفحه 209.
2. ویژه‌نامه روزنامه خراسان، انقلاب ادبیات، به مناسبت سی و پنجمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی ایران.
3. نشریه ادبیات پایداری، شماره 9، پاییز و زمستان 92. بررسی موسیقی و صور خیال در شعر جنگ نصرالله مردانی.