علی اصلانیان
انسان به طور متوسط شانزده ساعت فعالیت کرده و دست کم به هشت ساعت خواب و یا استراحت نیاز دارد که بخش اعظم این استراحت همان خوابیدن است. اگر انسان نتواند بخوابد دچار بیماری‌هایی می‌شود که نتیجه آن افسردگی و حتی خودکشی و ناتوان در انجام وظایف انسانی است. انسان در زندگی جسمانی دنیوی نیازمند خواب و خوابیدن است، هر چند که در آخرت چنین نیازی وجود ندارد و همانند خداوند به چرت و خواب نیازی نخواهد داشت. در مطلب پیش‌رو حقیقت خواب و انواع آن با آثاری که بجا می‌گذارد از دیدگاه قرآن بررسی شده است.
***
خواب چیست؟
از نظر قرآن، حقیقت خواب، گرفتن تمام روان و نفس آدمی از سوی خداوند و یا کارگزاران او از فرشتگان است. در این زمان هر چند که نوعی ارتباط لطیف میان روان بدن هنوز وجود دارد، ولی روان و نفس آدمی از تن خارج شده است. اگر این ارتباط به تمام و کمال از بدن قطع شود، به آن مرگ می‌گویند؛ و اگر همچنان باقی باشد، از آن به خواب یاد می‌شود که خود دارای سه نوع و مرتبه سبک و نیمه سنگین و سنگین تقسیم می‌شود.
از نظر قرآن، هرکسی به هر مرتبه از خواب برود، با توفی و مرگ همراه است (انعام، آیه 60؛ زمر، آیه 42) اصطلاح «توفی» از واژه وفا نه فوت، به معنای قبض کامل شیء است و در اینجا منظور، قبض روان و نفس است (مجمع البیان، ج 7-8، ص 780-781) کاربرد این کلمه در خوابیدن، ناظر به شباهت خواب با مرگ است. از این رو خواب را برادر مرگ: النوم اخ الموت، گفته‌اند. برخی از اهداف، حکمت‌ها و فلسفه‌های خوابیدن و خواب رفتن در بخش آثار بیان شده است.
از آنجا که توفی و گرفتن روان و نفس آدمی در هنگام خواب با خدا و کارگزاران اوست، بیداری از خواب نیز به مشیت و اراده اوست. پس خداوند، بیدار کننده آدمی از خواب است؛ چنانکه به خواب بردن انسان نیز با اوست. به سخن دیگر، خواب هر چند به یک معنا ارادی است، ولی اگر دقت شود، حقیقت خواب این معنا را به ما می‌فهماند که مشیت و اراده الهی نقش اساسی در تحقق دو امر متضاد خواب و بیداری دارد؛ یعنی همان طوری که خداوند مرگ و حیات را آفریده است (ملک، آیه 2)، همچنین خداوند است که خواب و بیداری انسان را در اختیار دارد. خداوند می‌فرماید: و هو الذی یتوفاکم بالیل... ثم یبعثکم فیه؛ و او کسی است که شما را در شب توفی می‌کند... و سپس شما را بر می‌انگیزد.(انعام (6)، 60).
از نظر قرآن بازگشت نفس و روان به بدن، هنگام بیداری از خواب انجام می‌شود؛ یعنی هنگام خواب، به دست خداوند، روان و نفس آدمی از بدن بیرون می‌رود و خداوند آن را دوباره هنگام بیداری، به بدن باز می‌گرداند. خداوند می‌فرماید: الله یتوفی الانفس... والتی لم تمت فی منامها... ویرسل الاخری الی اجل مسمی؛ خداوند روان‌ها را به تمام و کامل می‌گیرد... و آن که در هنگام خواب نمرده... و آن دیگری را می‌فرستد تا زمان اجل مشخص و معین در بدن بماند. (زمر 39، 42)
انواع خواب
در آیات قرآنی به انواع خواب اشاره شده است که عبارتند از:
1. خواب سبک: از این نوع خواب، به چرت در فارسی و «سنه» به کسره سین و فتح نون در عربی یاد می‌شود. خداوند می‌فرماید: لاتأخذه سنهًْ و لا نوم؛ خداوند را چرت و خوابی در بر نمی‌گیرد (بقره (2)، 255).
2. خواب سنگین: خواب سنگین، از انواع خواب است که در قرآن به آن نیز اشاره شده است. خداوند از آن به نوم یاد کرده و فرموده است: الله لا اله الا هو الحی القیوم لاتأخذه سنه و لا نوم. (بقره (2)، 255).
3- خواب سبک متمایل به نیمه سنگین: این نوع از خواب هرچند سبک است، ولی همانند چرت نیست که یک لحظه می‌آید و می‌رود، بلکه کمی سنگین‌تر از آن است. از این خواب در قرآن به عنوان «نعاس» تعبیر شده است. خداوند می‌فرماید: ثم انزل علیکم من بعد الغم امنه نعاسا. (آل عمران/ 154) همچنین در جایی دیگر نیز فرموده است: اذا یغشیکم النعاس امنه منه. (انفال/11)
4- خواب قیلوله: سه نوع از انواع خواب پیش گفته به کیفیت آن اشاره داشت؛ اما این عنوان به زمان خواب اشاره دارد. نوم، سبات و نعاس می‌تواند در شب و روز باشد، اما خواب قیلوله در روز و به ویژه نیم‌روز انجام می‌شود. «قیل» به معنای دوشیدن شیر از پستان و نوشیدن آن است؛ چنانکه به معنای گفت‌وگو نیز آمده است. مراد از اصطلاح «قیلوله» استراحت است که ممکن است همراه با خواب باشد یا نباشد؛ زیرا همسران در قیلوله در خوابگاه به استراحت و گفت‌وگو می‌پردازند که ممکن است همراه با هر یک از انواع سه‌گانه خواب باشد یا اصلا جز استراحت چیزی همراه آن نباشد. خداوند درباره خواب قیلوله، از انواع خواب می‌فرماید: و کم من قریه اهلکناها فجاءها باسنا بیاتا او هم قاتلون؛ چه بسیار از روستاها را ما هلاک کردیم. پس مرگ و هلاکت ما شبانه در حالت بیتوته یا در حالی که آنان در قیلوله بودند، به سوی آنان آمد. (اعراف/ 4) باید توجه داشت که جمله «او هم قائلون» یعنی وقت قیلوله که نیم‌روز است (مجمع‌البیان، ج 4-3، ص 613) و این نوع از خواب‌ها یکی از «انواع» است؛ زیرا از مقابله «بیات» و «قائلون» این برداشت شدنی است.
5- خواب بیات یا بیتوته: از دیگر انواع خواب که از آیه پیشین به دست می‌آید می‌توان به خواب «بیات» اشاره کرد. این نوع از خواب همانند خواب قیلوله به کیفیت خواب اشاره ندارد؛ بلکه به زمان خواب اشاره دارد که در شب اتفاق می‌افتد. اصطلاح بیتوته یعنی در جایی شب گذراندن (فرقان/ آیه 64) .
آثار خواب
خواب، به معنای خوابیدن و به خواب رفتن؛ نه خواب دیدن و رویا دیدن، یک نیاز طبیعی است که بخش اعظم آن باید در شب انجام شود تا جسم آمادگی فعالیت روزانه را دوباره به دست آورد. در آیات قرآن به این حقیقت با واژه‌های «نوم»، «منام»، «نائمون»، «سنه»، «نعاس»، «قائلون»، «یهجعون»، «یتوفی» با قراین و جمله «تتجافی جنوبهم عن‌المضاجع» اشاره شده است.
از نظر قرآن، خوابیدن و انواع آن آثاری دارد که برخی از آنها عبارتند از:
1- آرامش: انسان با خوابیدن به نوعی آرامش می‌رسد که از راه‌های دیگر به دست نمی‌آید. امنیت همان‌طوری که از طریق قوه دافعه در برابر تهدیدهای بیرونی تامین می‌شود، از طریق خواب در برابر تهدیدهای بدنی نیز تامین می‌شود. خداوند با اشاره به آرامش روحی مجاهدان در جنگ بدر با خوابی سبک، به این حقیقت اشاره کرده و فرموده است: اذ یغشیکم النعاس امنه منه؛ هنگامی که چرت و خوابی سبک، شما را دربر گرفت تا از آن خواب به آرامش و امنیت برسید. (انفال/ 11)
2- درمان غم و افسردگی: از دیگر آثاری که در قرآن به آن اشاره شده، درمان غم و فشار روانی است. خداوند در قرآن بیان می‌کند با عارض شدن خوابی سبک بر گروهی از مجاهدان در جنگ احد، پس از عارض شدن غم بر آنان، این حالت از آنان برطرف شد و آنان به آرامش روانی و امنیت روحی رسیدند. خداوند می‌فرماید: ثم انزل علیکم من بعد الغم امنه نعاسا یغشی طائفه منکم؛ سپس خداوند به دنبال عارضه غم بر شما، امنیت و آرامش را با خوابی سبک که بخشی از شما را دربر گرفت، فرو فرستاد. (آل عمران/ 154؛ نگاه کنید: المیزان، ج4، ص 42)
3- تعطیلی فعالیت تن: خواب، از عوامل تعطیلی فعالیت‌های بدن است. در این حالت، بدن می‌تواند به بازسازی توانایی خود بپردازد و زمینه را برای فعالیت‌های پس از خواب فراهم آورد. خداوند می‌فرماید: والنوم سباتا؛ خوابیدن را مایه تعطیلی بدن و فعالیت‌های آن قرار داد. (فرقان/47؛ و نیز: نبا/ 9) باید توجه داشت که سبت به معنای تعطیلی است. روز شنبه را یوم السبت می‌گویند؛ زیرا در آن روز بر اساس شریعت موسی(ع) فعالیت‌های کار تعطیل بوده و کار حرام است. از این‌رو، اصحاب السبت به سبب آنکه خلاف این فرمان عمل کردند، به بوزینه تبدیل شدند. در این روز، آنان مامور بودند تا به عبادت بپردازند و کاری دیگر نکنند. در این آیات پیش گفته، سبات به معنای راحتی و تعطیلی بدن از فعالیت‌های ارادی و اختیاری اشاره دارد؛ زیرا فعالیت‌های غیرارادی و غیراختیاری همچنان به شکلی هر چند محدود انجام می‌شود. (نگاه کنید: مجمع‌البیان، ج 8-7، ص 270)
4. حضور در عوالم دیگر: کسی که به خواب می‌رود، سر از عوالم دیگر درمی‌آورد؛ زیرا با توفی خدا و کارگزاران، روان آدمی به عوالم دیگر از مثال و مانند آن می‌رود و در آسمان‌های هفت‌گانه با توجه به قدرت نفس بالا می‌رود و اطلاعاتی از آینده و گذشته اعمال خود به دست می‌آورد. انسان اگر به خواب رود، با توفی که انجام میگیرد، به سمت بالا می‌رود و هنگام بیداری از بالا بازمی‌گردد. در این سیر صعودی و نزولی انسان در رویا حقایقی را می‌بیند که خود عاملی مهم در ایجاد اضطراب و آرامش است؛ زیرا نفس گناهکار هنگام بالا رفتن، تمثل اعمالش را می‌بیند و هنگام پایین آمدن، از وضعیت آینده و اعمالش آگاه می‌شود که خود عامل اضطراب نفس است. خداوند در آیات قرآن به ارتباط خواب و رویا و تاثیر آن در آینده‌نگری توجه داده و می‌فرماید: اذ یریکهم‌ الله فی منامک قلیلا؛ خداوند در خواب، دشمنان شما را کم نشان داد. (انفال / 43)
۵. مرگ و رستاخیز دنیوی: انسان در خواب نوعی مرگ و رستاخیز را تجربه می‌کند. هر نفسی هر زمان که می‌خوابد می‌میرد و دوباره با بیداری، رستاخیز را تجربه می‌کند. از نظر قرآن، خواب نه تنها انسان را با عوالم دیگر آشنا می‌کند، بلکه از مهم‌ترین آثار آن شناخت انسان با مسئله رستاخیز روان‌ها و نفوس و معاد اخروی است. در حقیقت، قدرت خداوند بر ایجاد حالت خواب در انسان، دلیل امکان معاد و رستاخیز آن است. خداوند می‌فرماید: و جعلنا نومکم سباتا... ان یوم الفصل کان میقاتا؛ و خواب را تعطیلی قرار دادیم. به راستی که روز جدایی روز میقات است. (نبا / 9 و 17)
درمان اختلال خواب
از نظر کیفیت و سطوح و درجات متفاوت هستند و با توجه به نیازها انجام می‌شود. بهترین و کامل‌ترین نوع خواب، خواب شبانه است، زیرا خداوند شب را برای خواب قرار داده و روز را برای کار و تلاش. خداوند درباره روز و بیداری و تلاش در آن می‌فرماید: ان لک فی النهار سبحا طویلا؛ به راستی برای تو در روز شناگری و آمد و شد بسیار و درازی است. (مزمل، آیه 73)
کسی که گرفتار اختلال خواب است، نتوانسته ساعت بدنی خودش را به درستی تنظیم کند. بیداری در شب و سرگرم شدن به کارهایی غیر از استراحت شبانه موجب می‌شود تا شخص گرفتار اختلال خواب و پیامدهای روانی زیانبار آن شود. از این رو در روایات فرمان داده شده تا انسان هشت ساعت را به کار، هشت ساعت را به عبادت خاص و هشت ساعت را به خواب و استراحت اختصاص دهد.
از نظر زمان‌بندی باید زمان خوابیدن، شب باشد و بهترین آن آغاز شب است که ساعت بدن فرمان استراحت و خوابیدن را می‌دهد.
پیامبر(ص) می‌فرماید: بر عاقل است که اوقات شبانه‌روزی خود را به چهار قسمت تقسیم کند، در قسمتی به مناجات با خدایش بپردازد و در قسمتی اعمالش را محاسبه نماید، در بخشی دیگر در آفریده‌های خداوند اندیشه کند و در قسمتی نفسش را از حلال بهره‌مند گرداند که این بخش، یار و کمک آن سه ساعت دیگر است.» (بحارالانوار، ج74، ص71)
امام علی‌بن‌ابی‌طالب(ع) فرموده‌اند: مؤمن باید شبانه‌روز خود را به سه قسمت تقسیم کند: زمانی را برای نیایش و عبادت پروردگار و زمانی را برای تأمین هزینه زندگی و زمانی را برای خود و لذت‌هایی که حلال و زیباست. خردمند را نشاید جز آنکه درپی سه چیز برود: کسب حلال برای تأمین زندگی، یا گام نهادن در راه آخرت، یا به دست آوردن لذت‌های حلال. (نهج‌البلاغه ترجمه محمد دشتی، حکمت 390)
کسی که به این رویه عمل نکند و شبش را به بیداری و روزش را به خواب بگذراند، دچار بیماری اختلال روانی خواب می‌شود؛ زیرا ساعت طبیعی بدن به گونه‌ای تنظیم شده که شب را به خواب و استراحت و روز را به فعالیت بپردازد. بر این اساس باید گفت مهم‌ترین عامل در اختلال خواب، سبک زندگی انسان است؛ بنابراین، باید سبک زندگی را تغییر داد تا این بیماری درمان شود.
از نظر آموزه‌های اسلامی، دعادرمانی یکی از راه‌های درمان بسیاری از بیماری‌های روانی و بدنی است. درباره درمان بیماری اختلال روانی خواب، دعاهایی آمده است.
از نظر آموزه‌های قرآن، انسان نباید همه شب را یک سره در خواب باشد، بلکه باید در میانه شب بیدار شده و عبادتی را انجام دهد و آرامشی را کسب کرده و دوباره بخوابد. از همین‌رو، بیدار شدن از خواب در دل شب برای تهجد، نماز شب و قرائت قرآن، توصیه خداوند به پیامبر(ص) و مؤمنان است (مزمل/ 4-1 و 20؛ ذاریات/ 15 و 17)؛ زیرا ایمان حقیقی، مستلزم بیداری از خواب و ترک بستر برای نیایش با پروردگار است. (سجده/ 15 و 16) از این آیات به دست می‌آید که محسنین و متقین از این ویژگی برخوردارند و از این فرصت برای دست‌یابی به مقاماتی از جمله مقام اطمینان و آرامش بهره‌ می‌برند؛ زیرا انسانی که گرفتار اختلالات و اضطراب است، می‌تواند با ذکر الهی از جمله قرآن و نماز و مانند آنها به آرامش برسد. (رعد، آیه28)