پرسش:
آیه «بسم الله الرحمن الرحیم» چه زمانی و با کدام سوره بر پیامبر(ص) نازل شد و آیا اولین آیه‌ بود که بر پیامبر (ص) نازل شد و یا اینکه یک شـعار دینی بود که حضـرت رسول نامه‌هاي خود را به پادشاهان با «بسم الله الرحمن‌الرحیم» شروع می‌کردند؟
پاسخ:
آیه «بسم الله الرحمن الرحیم» صـد و چهـارده بـار در قرآن کریم آمـده است و صـد و سـیزده سـوره قرآن «بسم الله الرحمن الرحیم» دارد و سوره برائت «بسم الله الرحمن الرحیم» ندارد.
ولی در آیه 30 سوره نمل در نامه اي که حضرت سلیمان(ع) به ملکه سبا نوشت آمده است: «انه من سلیمان و انه بسم الله الرحمن‌الرحیم»
بنابراین 114 بار «بسم الله الرحمن الرحیم» در قرآن آمده است.
مشهور این است که «بسم الله الرحمن‌الرحیم» همه سوره‌ها، جزء سوره است. مشـهور مفسـران و دانشـمندان از جمله مرحوم علامه طباطبایی می‌فرمایند: اولین سـوره‌اي که نـازل شـد، سـوره علـق بـود که بـا «بسم الله الرحمن الرحیم اقرأ باسم ربک الذی خلق» (همراه آیات اول این سوره)، اول بعثت بر پیامبر اکرم(ص) نازل شـد بنابر این نظر، اولین «بسم الله» که نازل شد، در سوره «علق» واقع شده است.
ولی در مقابل، برخی از مفسـران اهل سـنت مثل زمخشـري در تفسـیر کشاف معتقدنـد: اولین سوره‌اي که نازل شـد، سوره «حمد» بود. بنابر این نظر، اولین «بسم الله الرحمن الرحیم» که در قرآن نازل شده، همان «بسم الله الرحمن‌الرحیم» سوره حمد می‌باشد.
جمع بین این دو نظر به این صورت است که اولین آیـات که بر پیامبر نازل شـد، آیات اول سوره علق بود که سوره کامل نبود، ولی با «بسم الله الرحمن الرحیم» و همراه چند آیه اول سوره علق، نازل شد.
سپس پنجمین سوره‌اي که بر پیامبر نازل شـد، سوره حمد بود که گفته شده اولین سوره کامل قرآن بود، که بر پیامبر(ص) نـازل شـد. و در نمازها هم خوانـده می‌شود. بنابراین بایـد از اولین سوره‌هایی باشـد که به صورت کامل بر پیامبر(ص) نازل شده است. از این رو نتیجه بحث این می‌شود که «بسم‌الله الرحمن الرحیم» جزئی از قرآن است که اولین بـار بـا سوره «علق» نازل شـد و با اولین سوره کاملی که نازل شد، سوره حمد بود.
پاسـخ بخش دوم:
از آیه 30 سوره «نمـل» که ذکر شـد به دست می‌آیـد که «بسم الله الرحمن الرحیم» مخصوص پیـامبر اسـلام و قرآن کریم نیست، بلکه از زمان حضرت سلیمان(ع) «بسم الله الرحمن الرحیم» مرسوم بوده و اول نامه‌ها نیز می‌نوشتند، و این عظمت آیه شریفه «بسم الله الرحمن الرحیم» را نشان می‌دهد حتی در برخی از روایات آمده است: «کل امر ذی بال لم یذکر فیه اسم الله فهو ابتر» هر کار مهمی که بـدون نام خدا شـروع شود آن کار ابتر است. یعنی آن کـار نتیجه نمی‌دهـد و به عبارت دیگر آن عمل برکت لازم را که باید داشته باشد، ندارد.
در حقیقت «بسم الله الرحمن الرحیم» علاوه بر اینکه یـک آیه قرآن است، یـک شـعار اسـلامی نیز می‌باشـد و این منافاتی نـدارد با اینکه این شعار و این مُهر الهی که بر کارهاي ما زده می‌شود آیه قرآن باشد.