علی قنبریان
علم یکی از نعمت‌هایی است که خداوند متعال به بشر عطا فرموده است. از راه‌های دسترسی به علم، عقل است که موجب تمیز انسان از سایر حیوانات می‌شود. علم نقش اساسی در ایجاد و ارتقاء فرهنگ و تمدّن دارد. مقاله حاضر با عنوان «فضیلت علم و علماء» در نظر دارد تا درباره چیستی علم، اقسام علم، فضیلت‌های علم، سوال کردن و برخی از مشکلاتی که باعث می‌شوند تا افراد از ادامه تحصیل منصرف شوند، بحث کند. این مقاله همچنین درباره فضیلت علم، علم امامان معصوم(ع)، وجوب علم‌آموزی بر زنان و... مطالبی را ارئه می‌کند.
همان گونه که حیوانات فاقد عقل و شعور هستند، فاقد فرهنگ و تمدّن نیز می‌باشند زیرا که علت موجده آن دو علم است و علم از ثمرات عقل و اندیشه و تفکّر است.
مسلمانان به دلیل ترغیب و تشویق و فضیلت‌هایی که برای علم، عالم و تعلیم و تعلّم در آیات قرآنی و احادیث معصومین(ع) وارد شده است، به علم آموزی و گسترش آن روی آوردند و از ثمرات و فواید مبارک آن، تمدّن و فرهنگ غنی اسلامی است.
می‌توان ارکان اصلی تمدن و فرهنگ را به مادی و معنوی تقسیم نمود. مهم‌ترین رکن معنوی فرهنگ و تمدن، علم و ‌آگاهی است. روشن است که بشر در سایه آگاهی به ودیعت نهاده شده در وجود وی که دارای ظرفیت و استعداد فراگیری علم و تبیین و تشریح ‌آن و سپس بهره‌برداری مناسب در امور زندگی و شیوة تعامل با پیرامون خویش است، این رکن را مبدل به نتایج تمدنی می‌نماید.
1. چیستی علم
یکی از نعمت‌های خداوند متعال به انسان که موجب تمیز انسان از سایر حیوانات می‌شود، عقل است. انسان به وسیله عقل می‌تواند درباره هر چیزی به تحقیق بپردازد و مطالبی را به دست آورد و آگاهی‌های خود را نسبت به آن افزایش دهد. که به مجموع آگاهی‌های به دست آمده از هر چیزی، علم می‌گویند.
علم مصادیق زیادی دارد و از جمله آنها علوم دینی است که در اسلام نسبت به یادگیری آنها تأکید زیادی شده است و آیات و احادیث زیادی در این باره موجود است.
2. اقسام علم
پیامبر اکرم (ص) درباره تقسیم بندی علم می‌فرمایند:
«الْعِلْمُ عِلْمَانِ عِلْمٌ فِي الْقَلْبِ فَذَاكَ الْعِلْمُ النَّافِعُ وَ عِلْمٌ عَلَى اللِّسَانِ فَذَاكَ حُجَّهًْ اللَّهِ عَلَى الْعِبَادِ وَ الْعِلْمُ عِلْمَانِ، عِلْمُ الْأَبْدَانِ وَ عِلْمُ‏ الْأَدْيَانِ‏.» (علم بر دو قسم است، يكى آن علم است كه در دل جاى دارد و آن علمي است كه نفع‌دهنده است و ديگر علمى است كه بر زبان است و آن حجّت بر بنده است و نيز علم بر دو قسم است يكى علم اديان كه متعلّق به دين و مذهب است و ديگر علم ابدان كه متعلّق به بدن و تن است) (محمّد بن علی كراجكى، معدن الجواهر و رياضهًْ الخواطر، ص25)
بنابر این حدیث علم دارای دو تقسیم بندی می‌باشد که هر تقسیم بندی خود به دو مورد دیگر تقسیم می‌شود.
- تقسیم بندی اول
در تقسیم بندی اول  علم به دو قسمت تقسیم می‌شود:
 الف) يكى آن علم است كه در دل جاى دارد و آن علمي است كه نفع‌دهنده است.
ب) ديگر علمى است كه بر زبان است و آن حجّت بر بنده است.
- تقسیم بندی دوم
در تقسیم بندی دوم نیز علم به دو قسمت تقسیم می‌شود:
الف) علم اديان كه متعلّق به دين و مذهب است.
ب) علم ابدان كه متعلّق به بدن و تن است.
3. فضیلت‌های علم
همانطور که گفته شد در دین اسلام نسبت به یادگیری علم توصیه‌های فراوانی شده و بر بسیاری از اعمال دیگر برتری دارد. پیامبر اکرم (ص) در حدیثی گهربار فضیلت علم را بر فضیلت عبادت افضل می‌دانند و می‌فرمایند: «فضيلت‏ علم‏ نزد من از فضيلت عبادت محبوب‌تر است...» (حسن‌بن علی‌بن ابن شعبه حرانى، تحف العقول، ص71)
علم الهی که همان نور است را هر کسی نمی‌تواند بدست آورد، بلکه آن شخص باید به خاطر صفای باطن و طهارت نفس مورد توجه خاص خداوند متعال باشد، چنانکه امام صادق (ع) می‌فرمایند: «الْعِلْمُ‏ نُورٌ يَقْذِفُهُ اللَّهُ فِي قَلْبِ مَنْ يَشَاء» (علم نوری است که خدا در قلب هر کسی که بخواهد آن را قرار می‌دهد) (مصباح الشريعة، ص16)
خداوند متعال درمقام و درجه کسانی که عالم هستند می‌فرماید: «يَرْفَعِ‏ اللَّهُ الَّذينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ الَّذينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبيرٌ» (خداوند كسانى را كه ايمان آورده‏اند و كسانى را كه علم به آنان داده شده درجات عظيمى مى‏بخشد؛ و خداوند به آنچه انجام مى‏دهيد آگاه است!) (مجادله ـ 11)
البته لازم به ذکر است که در قرآن تهذیب، در کنار تحصیل معارف اسلامی قرار گرفته است؛ همانند آیات:  
الف. «پروردگارا! در میان آنها پیامبری از خودشان برانگیز، تا آیات تو را بر آنان بخواند، و آنها را کتاب و حکمت بیاموزد، و پاکیزه کند زیرا تو توانا و حکیمی (و بر این کار، قادری)!» (بقره ـ 129)
ب. خداوند بر مؤمنان منت نهاد [نعمت بزرگی بخشید] هنگامی که در میان آنها، پیامبری از خودشان برانگیخت که آیات او را بر آنها بخواند، و آنها را پاک کند و کتاب و حکمت بیاموزد هر چند پیش از آن، در گمراهی آشکاری بودند. (آل‌عمران ـ 164)
پ. و کسی است که در میان جمعیت درس نخوانده رسولی از خودشان برانگیخت که آیاتش را بر آنها می‌خواند و آنها را تزکیه می‌کند و به آنان کتاب (قرآن) و حکمت می‌آموزد هر چند پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند! (جمعه ـ 2)
در آیات دوم و سوم، تزکیه بر تعلیم مقدم شده است و این به علت اهمیت تزکیه است اما در آیه اول این گونه نبوده و تعلیم مقدم شده است و دلیل آن می‌تواند این باشد که تعلیم مقدمه تزکیه است و تا انسان آموزش نبیند و نسبت به نفس و خیر و شر آن معرفتی نداشته باشد، نمی‌تواند خودسازی نماید.
4. سؤال کردن، کلید دانش است
از طرق بدست آوردن علم سؤال کردن است. با سؤال انسان می‌تواند آگاهی و علم دیگران را درباره مطلبی که در نظر دارد به علم خود اضافه کند. امام صادق(ع) می‌فرمایند: «دانش گنج‌هائى است كه كليد آنها پرسش است. پس بپرسيد رحمت‏خدا بر شما باد كه در راه دانش چهار كس پاداش دارند: پرسش‏كننده و پاسخ گوينده و شنونده و دوستدار هر سه» (الخصال‏، ج1، ص245)
همان‌گونه که در این حدیث ذکر شده است در عمل پرسش و پاسخ فقط به یک نفر فایده نمی‌رسد بلکه چهار نفر از این عمل بهره مند می‌شوند:
1) کسی که سوال می‌کند.  
2) کسی که پاسخ می‌دهد.  
3) کسی که سوال و جواب اینها را می‌شنود.
4) کسانی که اینها را دوست دارند.
5. دوری راه مانع تحصیل علم نیست
افراد زیادی در جامعه وجود داردند که به علت برخی از مشکلات، از ادامه تحصیل منصرف می‌شوند. از جمله این مشکلات دوری راه و عدم دسترسی به وسایل نقلیه می‌باشد. اما این مشکل با وجود اینکه یک مشکل جدی است اما نمی‌تواند مانع آن شود که افرادی که دچار این مشکل هستند از ادامه تحصیل علم منصرف شوند. زیرا اگر انسان واقعاً طالب علم باشد، می‌تواند از سدّ هر مشکلی که مانع کسب علم می‌شود، گذر کند. پیامبر اکرم (ص) در حدیثی گهربار می‌فرمایند: «اطلبوا العلم و لو بالصين‏» (طلب کنید علم را ولو در چین باشد) (شهيد ثانى، منيهًْ المريد، ص103)
در زمان‌های گذشته که تنها وسایل سفر کردن، حیوانات چهار پا بودند، اما با توجه به تمامی این مشکلات، درجه و مقام علم در حدی است که پیامبر اکرم(ص) می‌فرمایند: «طلب کنید علم را ولو در چین باشد».
6. بال‌های ملائکه، فرش طالبان علم
ملائکه از مخلوقاتی هستند که تنها به فرمان پروردگار عمل می‌کنند، پس بنابر این اگر خداوند متعال خشنود باشد، آنان نیز خشنودند و اگر خداوند متعال از انسان ناراضی باشد، آنان نیز ناراضی هستند.
پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: «طلب دانش بر هر مسلمانى واجب است و فرشتگان بال خويش را براى طالب علم پهن مى‏كنند، زيرا از آنچه وى در طلب آن است خشنود هستند» (ابوالقاسم پاينده، نهج الفصاحهًْ، ص217)
در این حدیث بیان شده است که علت اینکه فرشتگان بال هایشان را برای طالب علم پهن می‌کنند این است که از آن چیزی که وی در طلب آن است یعنی همان علم خشنود هستند. پس بنابر این خداوند متعال نیز از طالبان علم راضی و خشنود است.
7. علم بر حج و جهاد افضل است
درباره فضیلت و برتری علم مطالبی ارائه گشت، اما در حدیثی دیگر که از رسول اللّه (ص) روایت شده است، علم بر بسیاری از اعمال واجب دیگر برتری داده شده است. پیامبر اکرم(ص) می‌فرمایند:
«طالب علم در نزد خدا برتر است از مجاهدين و سربازان و حاجیان و عمره‏گزاران و شب زنده داران و مجاهدين خانه‏ خدا و طلب آمرزش كنند برايش درخت‌ها، بادها، ابرها، درياها، ستاره‏ها، گياهان و هر چيزى كه آفتاب بر او مى‏تابد.» (ارشاد القلوب الى الصواب(للديلمي)، ج ‏1، ص 164)
رسول اکرم(ص) در حدیث دیگری درباره فضیلت عالم بر عابد می‌فرمایند: «فضيلت عالم بر عابد چون فضيلت ماه است بر ستارگان در شب چهارده و به راستى علماء وارث پيغمبرانند زيرا پيمبران دينار و درهمى به ارث نگذاشتند ولى ارث آنها علم بود و هر كه از آن برگرفت بهره فراوانى برده.» (كافي، ج‏1، ص 83)
این حدیث خود یک دلیل محکم بر فضیلت علم بر عبادت می‌باشد.
8. طلب آمرزش ماهی‌های دریا برای طالب علم
قبلا این مطلب بیان شد که ملائکه برای طالبان علم طلب بخشش می‌کنند. اما پیامبر اکرم(ص) در حدیثی دیگر می‌فرمایند: «هر کس جهت علم آموزی سعی و تلاش نماید، خدا او را به راه بهشت برد و به راستى فرشته‏ها براى طالب علم پرهاى خود را فرو نهند به نشانه رضايت از او و اين محقق است كه براى طالب علم هر كه در آسمان و در زمين است آمرزش خواهد تا برسد به ماهيان دريا.» (همان)
از این حدیث به دست می‌آید که علاوه بر ملائکه هر موجود دیگری نیز برای طالبان علم استغفار می‌کنند. برای تاکید بر این مطلب، بیان شده است که حتی ماهی‌های دریا نیز این عمل را برای طالبان علم انجام می‌دهند.
9. علم امام(ع)، علم الهی است
ائمه اطهار(ع) دارای علمی بودند که همه چیز را در بر می‌گرفت. به عبارتی دیگر علم ائمه(ع)، علم الهی بود و منشا آن فقط علم خداوند متعال بود و از آنجایی که خداوند متعال عالم الغیوب است، پس بنابر این علم امام معصوم(ع) نیز همه چیز را دربر می‌گرفت.
صفوان‌بن یحیی از یکی از راویان خود نقل می‌کند که امام صادق(ع) فرمودند: «به خدا قسم به ما علم گذشتگان و آيندگان داده شده. مردى از اصحاب امام عرض كرد: فدايت شوم آيا شما از غيب اطلاع داريد؟ فرمود: واى بر تو. من نطفه‏هائى كه در صلب مردان و رحم زنان هست مي دانم.» (بحارالأنوار، ج‏ 26، ص 27)
10. عدم مساوی بودن کسانی که می‌دانند و کسانی که نمی‌دانند
قرآن کریم درباره تفاوت افراد عالم با افراد جاهل می‌فرماید: «قُلْ هَلْ يَسْتَوِي‏ الَّذينَ‏ يَعْلَمُونَ وَ الَّذينَ لا يَعْلَمُونَ» (بگو: آيا كسانى كه مى‏دانند با كسانى كه نمى‏دانند يكسانند؟) (زمر ـ 9)
این آیه دلالت بر برابر نبودن افراد عالم با افراد جاهل دارد و این واضح و آشکار است. اما کسانی که دارای علم می‌باشند در حقیقت پروردگار متعال به ایشان نعمت بزرگی را عطا فرموده است زیرا خدا به هر کس که بخواهد علم عطا می‌کند. در سوره بقره به این مطلب اشاره شده و می‌فرماید: ([خدا] دانش و حكمت را به هر كس بخواهد [و شايسته بداند] مى‏دهد؛ و به هر كس دانش داده شود، خير فراوانى داده شده است. و جز خردمندان، [اين حقايق را درك نمى‏كنند، و] متذكر نمى‏گردند.) (بقره ـ 269)
11. ترس علماء از خداوند متعال
افراد عالم افرادی هستند که خداوند متعال آنها را انتخاب فرموده و به ایشان علم داده است. چنانچه قرآن کریم در این باره می‌فرماید: «يُؤْتىِ الْحِكْمَهًْ مَن يَشَاءُ وَ مَن يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتىِ‏َ خَيرْاً كَثِيرًا» ([خدا] دانش و حكمت را به هر كس بخواهد [و شايسته بداند] مى‏دهد؛ و به هر كس دانش داده شود، خير فراوانى داده شده است. و جز خردمندان، [اين حقايق را درك نمى‏كنند، و] متذكر نمى‏گردند.) (بقره ـ 269)
بنابر مضمون این آیه مبارکه، افراد عالم، افرادی هستند که منتخب پروردگار می‌باشند. اما این مطلب بدیهی است که پروردگار هر شخصی را انتخاب نمی‌کند بلکه افرادی مورد تاکید خداوند هستند که از او خوف داشته باشند. بنابر این قرآن کریم می‌فرماید: «و از انسانها و جنبندگان و چهارپايان انواعى با رنگهاى مختلف، [آرى] حقيقت چنين است: از ميان بندگان خدا، تنها دانشمندان از او مى‏ترسند؛ خداوند عزيز و غفور است!» (فاطر ـ 28)
12. آموختن علم، هدف بعثت پیامبران
علم آموزی به بشر یکی از اهداف اصلی بعثت پیامبران از جانب خداوند متعال بوده است. پیامبران اُولو العزم که نسبت به بقیه پیامبران دارای مقام و منزلت بالاتری بوده‌اند همگی دارای کتاب هستند. قرآن کریم درباره حکمت آموزی پیامبران به بشر می‌فرماید: «خداوند بر مؤمنان منت نهاد [نعمت بزرگى بخشيد] هنگامى كه در ميان آنها، پيامبرى از خودشان برانگيخت؛ كه آيات او را بر آنها بخواند، و آنها را پاك كند و كتاب و حكمت بياموزد؛ هر چند پيش از آن، در گمراهى آشكارى بودند» (آل عمران ـ 164)
13. وجوب علم آموزی بر زنان
از آنجا که علم دارای فواید دنیوی و اخروی بسیار زیادی می‌باشد، احادیث بسیار زیادی که در حد تواتر معنوی می‌باشد، ترغیب و تشویق به علم آموزی کرده است. تعلیم و تعلم مختص به مردان نیست بلکه در نصوص دینی، زنان را نیز شامل می‌شود و رسول اکرم(ص) نیز در این زمینه می‌فرمایند: «طَلَبُ‏ الْعِلْمِ‏ فَرِيضَهًْ عَلَى كُلِّ مُسْلِمٍ وَ مُسْلِمَهًْ.» (طلب علم فريضه و واجب است بر هر مرد مسلمان و هر زن مسلمان) (محمّد بن علی كراجكى، كنز الفوائد، ج2، ص108)
نتیجه گیری
از نوشتار حاضر نتایج ذیل بدست می‌آید:
۱- در حدیث نبوی علم بر دو دسته علم ادیان و علم ابدان می‌باشد.
۲- در روایات بر فضیلت‌های علم تأکید شده است و حتّی علم از عبادت نیز افضل دانسته شده است.
۳- کلید دانش، سؤال کردن است.
۴- علم بر برخی از امور معنوی همچون حجّ و جهاد مقدّم است.
۵- یکی از اهداف بعثت تعلیم است.