مروری بر زندگی پربار بانوی مجتهده، زینت‌السادات علوی همایونی
فخر زنان ایران
زهرا رئیسی
اشاره:
علم و عالم دو مقوله به هم پيوسته‌اند كه حيات جامعه به آن وابسته است و «طلب العلم فريضه ًْ علي كل مسلم» آموختن علم بر هر مرد مسلمان واجب است و «مسلمه ًْ»! و بر هر زن مسلماني نيز آموختن علم واجب است. بخش اخير، يعني «و مسلمه ًْ» بخش محذوف روايت است در ساليان طولاني.
هرچند عالمان حقيقي، با مجاهدت بسيار، بيش از چهارده قرن است احاديث و علوم را سينه به سينه به نسل‌هاي پس ازخود منتقل كرده‌اند و هريك متناسب با عصر خود منشأ خيرات كثير بوده‌اند اما اينكه چرا اين بخش از روايت، سال‌هاي سال حتي در بين جامعه متدين حذف شد، دلايل و توجيهات منطقي يا غيرمنطقي بسيار دارد. اتفاقات قرن‌هاي اخيرنشان مي‌دهد جريان‌هاي نفوذي، متحجرين خشك مغز و بي‌سوادان پرادعا در آن سال‌ها با حذف جامعه زنان - مربيان اصلي جامعه، من المهد الي اللحد- از چرخه علم‌آموزي و توليد علم، نه تنها جامعه مترقي مسلمين كه بشريت را از حركت در مسير هموار و مستقيم فطرت و پيشرفت، محروم كرده اند.
در اين ميان تعداد زنان عالمه، بسيار به شرايط زماني و مكاني بستگي داشته است.كمااينكه سير تحصيلات زنان و بالطبع زنان عالمه، در صدوپنجاه سال گذشته با خيانت شاهان و ندانم‌كاري فعالان اجتماعي- مذهبي رو به افول گذاشته بود. اما با تلاش بي‌وقفه بانويي اصفهاني؛ بانو مجتهده امين(ره) و كسب علم وتعليم وتعلم حقيقي به زنان، بار ديگر اين حركت انسان‌ساز هرچند به ظاهر آهسته، اما رو به رشد، آغاز شد و طي سال‌ها ثمره‌هاي بسيار به جامعه عرضه كرده است؛ و يكي از بهترين ثمره هايش؛ فخر زنان ايران، بانو زينت‌السادات علويه همايوني است كه اين روزها به گمان باطلمان جاي خالي‌اش را با ذكر يادش پرمي‌كنيم غافل از آن كه: «اذا مات العالم الفقیه ثلم فی الاسلام ثلمهًْ لایسدها شیء» وقتی عالمی فقیه، فوت كند در اسلام رخنه و حفرهای ایجاد میشود كه هیچ چیزی نمیتواند جای آن را پر کند.
آنچه درپی می‌آید اشاره‌ای گذرا به زندگانی و فعالیت‌های این عالمه پر تلاش است که از نظر خوانندگان عزیز می‌گذرد.
***
سال 1265 هجري شمسي، درست در سال‌هايي كه پادشاهان قاجار، بيش از پيش غرق لذات پست نفساني، از وضع عامه جامعه غافل بودند و فقر، فساد، بيماري و بي‌سوادي در ايران بیداد مي‌كرد، دختري از نسل پيامبر در خانواده امين‌التجار اصفهاني متولد و سيده نصرت ناميده شد. او در حالي كه اكثريت مردان نيز بي‌سواد بودند، به واسطه تدين و درك درست خانواده و علاقه وافرش به آموختن، در خانه به فراگيري دانش مشغول شد و پس از ازدواج نيز در كنار تمام وظايف خطير و سنگين مادري و همسري با تمام تلاش، تعليم و تعلم خود را ادامه داد تا به درجه اجتهاد نائل آمد.
خانه‌اش محل تعليم و تعلم دختران جوان و زنان بود كه در آن سال‌هاي خفقان و استبداد، به روي خوش معلم پاكدامن و مهذبشان پناه آورده بودند. زينت‌السادات علويه همايوني؛ دختر 16 ساله، دوست بانو امين از جمله اين دختران تشنه علم بود كه از سال1313 تا زمان وفات آن بانو در خدمتش بود و از او بهره‌ها برد.
تحصيل
زینت‌السادات همایونی تحصیلات ابتدایی را در منزل نزد مادر آغاز کرد و ضمن تحصیل خانگی، هنرهای زنانۀ متداول در زمان خود را نیز فرا‌گرفت. در سال ۱۳۱۳ به شاگردی بانو امین پرداخت. او به جز تحصیل نزد بانو امین، ادبیات عرب و منطق را نزد حیدر علی محقق خواند. مدتی نیز نزد صدر کوپایی منطق و شرح منظومه ملاهادی سبزواری و کتاب مغنی و معالم و شرح لمعه خواند. او مدتی نیز نزد آیت‌الله نورالدین اشنی (قودجان) اسفار اربعه ملاصدرا را خواند.
كودكي زينت‌السادات در دوره رضاخان؛ تقریبا مقارن با اندیشه تجددخواهی و تبلیغات وسیع اسلام‌زدایی، خصوصا در اصفهان بود. در آغاز این دوره، خانم امین 35 ساله بودند و اصفهان هم در آن ایام حوزه‌های علمیه [بسیار] داشت. این شهر بعد از تهران آماج فعالیت‌های تجددخواهی بعضی از بانوان، قرارگرفت.
مجری این فعالیت‌ها، صدیقه دولت آبادی بود كه می‌گفتند حتی 15 سال قبل از جریان كشف حجاب، به‌طور رسمی، حجاب خود را برداشته بود. دولت آبادی، كانونی هم به نام«كانون بانوان» دایر‌كرده بود كه بعد از برداشتن حجابش و ظاهر شدن در ملأ عام، مردم این كانون را آتش زدند. البته افرادی مانند خانم دولت آبادی كم نبودند.
زينت السادات چون استادش پس از ازدواج نيز به تعليم و تعلم ادامه داد تا آنكه با امتحاني سخت یعنی فوت همسر مواجه شد. در سال ۱۳۴2 ه.ش که همسر بانو همایونی فوت کرد، او به اصرار برادرش در امتحان طلاب در مدرسۀ سپهسالار شرکت کرد. گفته شده است در آن زمان جز بانو امین زن دیگری در حوزۀ علوم دینی وجود نداشت و تا آن روز هیچ زنی در آزمون مدرسه سپهسالار شرکت نکرده بود. امتحان در دو رشتۀ منقول و معقول برگزار می‌شد. از ۳۷۰ نفری که داوطلب شرکت در امتحان بودند، تنها پنج نفر در رشتۀ معقول ثبت‌نام کرده بودند.
او با وجود قبولی در این امتحان، در دانشکده وعظ و تبلیغ تهران (دانشکده الهیات کنونی) نیز ثبت‌نام کرد و در امتحان ورودی آنجا نیز پذیرفته شد. تا دو سال او تنها زنی بود که در میان طلاب مرد در کلاس‌ها شرکت می‌کرد. با این حال تحصیل او در دانشکده وعظ و تبلیغ ناتمام ماند. این به آن دلیل بود که تا آن زمان دانشکده، هیچ زنی را پذیرش نکرده بود و بعد از پذیرش زینت السادات همایونی دیگر زنان نیز به دانشکده مراجعت کرده و خواستار تحصیل در آنجا بودند. در این میان نامه‌ای از مسئولین دانشگاه به دست زینت السادات همایونی رسید با این پیشنهاد که مابقی دوران تحصیل خود را در دانشکدۀ ادبیات دانشگاه اصفهان بگذراند. او هم که در تحصیل به دنبال مدرک نبود، از ادامۀ تحصیل در دانشگاه انصراف داد.
زمينه‌سازی تحصيل دختران
بانو امین با اینکه تمام تحصیلات، تحقیقات و تالیفاتش را در محیط خانه به انجام رسانید، اما برای دختران جامعه که اگر می‌خواستند تحصیل کنند، باید به مدارس استثمارگران انگلیسی با آموزگاران مسیحی می‌رفتند ،دبیرستانی را تأسیس کرد تا خانواده‌های مذهبی با خیال راحت دخترانشان را به مدرسه بفرستند. برای ترویج علوم الهی نیز «مکتب فاطمیه» را بنا گذاشت.
بانو امین با ورقۀ اجتهاد خود برای هر دو مدرسه مجوز گرفت. مجوز مدرسۀ دینی بانوان با عنوان جواز تاسیس کلاس قرآن و رساله صادر شد. این نام به این دلیل بود که تا پیش از این مدرسه‌ای با این ماهیت سابقه نداشت.
دستور خرید خانه‌ای به عنوان محل مدرسه از جانب بانو امین صادر شد و امورات مربوط به آن به وکیل بانو امین، میرزا علی‌خان تابش و عروس بانو امین، فروغ‌السادات سپرده شد. به این ترتیب دبیرستان دخترانۀ امین و مکتب فاطمه(س) در سال تحصیلی ۴۵-۱۳۴۴ تاسیس شد. پس از آن بانو امین کلیۀ امور مربوط به مکتب را به بانو همایونی واگذار کرد. او نیز با الهام از برنامۀ درسی دانشکده الهیات دانشگاه تهران، برای مکتب فاطمه برنامۀ درسی نوشت. اساتید آن هم از میان شاگردان بانو امین انتخاب شدند و کار اولین حوزۀ علمیّه بانوان با عنوان مکتب فاطمه با ۶۰ نفر بانویی که شوق آموختن علوم دینی داشتند، آغاز شد. بعد از مدتي بانو امین دبیرستان را به وزارت فرهنگ بخشید و بخش حوزوی را گسترش داد.
اجازه نقل روایت
بانو همایونی در تاریخ ۱۳۵۵ ه.ش از جانب بانو امين اجازه نقل روايت دریافت کرد. متن اجازه بانو امین چنين است:
«و امابعد، سیدۀ جلیله، عاملۀ فاضله، زینت‌السادات همایونی، فرزند مرحوم سید رحیم، از حقیر اجازه خواست. پس در اجازه دادن به او از خدا استخاره کردم و به او اجازه دادم که از طریق من، از مشایخ بزرگوارم به روش‌های مخصوصی که در محل خودش روشن و ثبت شده است، تمام روایاتی را که برای من صحیح می‌باشد، نقل روایت کند، از کتب تفسیر، ادعیه، حدیث و فقه و غیراینها از مصنفات شیعه و روایات اهل سنت.»
تلاش برای ارتقای فکری وعلمی بانوان
يكی از اقدامات فرهنگی بانو همايونی، پايه‌گذاری مكتبی بود كه قبل از انقلاب و اوج تسلط بيگانگان كه فراگيری علوم عاليه با رعايت شئونات اسلامی ميسر نبود زمينه تحصيلات عاليه را در ادبيات عربی و فارسی و معارف اسلامی فراهم آوردند و دختران و بانوان با كمال نجابت و اخلاق اسلامی در اين مكتب از چنان عمق علمی برخوردار شدند كه هر كدام که تاكنون برای ادامه تحصيل يا آزمايش علمی يا تدريس در هر حوزه و دانشگاه و كانون علمی می‌روند مايه افتخار و تحسين و تمجيد قرار می‌گيرند و در پيشرفت علمی تا مدرك دكترا و پژوهشگر و محقق رسيده‌اند. ايشان در اين مكتب زمينه رشد فكری را در مسائل اجتماعی و امور سياسی برای بانوان فراهم می‌كردند و با ايجاد گردهمايی و دعوت مهمانان خارجی و داخلی و سخنرانی‌های متنوع، بانوان را با مسائل روز آشنا می‌كردند. ايشان در جهت رشد فكری بانوان و جوانان و رفع موانع آن، نهايت سعی خود را کرده وبرای ارتقای سطح علمی خواهران در حوزه‌ها و رسيدن به درجه اجتهاد و قدرت استنباط در امور فقهی مربوط به خودشان به علما و مسئولان مربوط نامه می‌فرستادند و درخواست می‌كردند كه زمينه رشد علمی را برای آنان فراهم كنند. برای حقوق تضييع شده بانوان به علما نامه می‌نوشتند تا آن حضرات با تجديد نظر و فتوا از حقوق آنان دفاع كنند.
تشكيل جامعه ًْ الزهرا
به مرور ایدۀ تاسیس مدرسۀ دینی بانوان به دیگر شهرها و كشورها هم رفت. در نجف‌آباد مکتب الزاهرا،در قم مکتب توحید ،در چین مکتب فاطمه(س) و در پاکستان و... بعدها در سال ۱۳۶۵ به فرمان امام خمینی مکاتب کوچک و پراکنده گرد هم آمدند و جامعهًْ‌الزهرا تاسیس شد که مدتی هم بانو همایونی به عنوان استاد مدعو در آنجا تدریس می‌کرد.
بانو همایونی در سال ۱۳۷۱ مکتب فاطمه را وقف کرد و پس از آن در منزل به ترجمه و تالیف کتب پرداخت. آثار مكتوب منتشر شده از اين بانوي مجتهده به اين شرح است:
- ترجمۀ اربعین‌الهاشمیه اثر بانو امین
- زن مظهر خلافت‌الله
- ترجمۀ بخشی از اسرار‌الآیات ملاصدرا
- عشق ذوی القربی دربارۀ حضرت زهرا(س)
- نسیم ولایت دربارۀ حضرت علی(ع)
- زندگانی بانوی ایرانی دربارۀ بانو امین
- سفرنامه علویه همایونی که زندگینامه خودنوشت است
چهره ماندگار
بانو علويه همایونی در سال ۱۳۸۸ به عنوان چهره ماندگار جمهوری اسلامی ایران انتخاب شد. همچنین در سال ۱۳۹۰ در همایش «امینه امین» که در اصفهان برگزار شد، از مقام ايشان تجلیل شد. آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، در پیامی که برای این همایش ابلاغ کرده بودند، بانو همایونی را از مفاخر جامعۀ زنان ایران اسلامی خواندند.
سرانجام این بانوی عالمه در 10 تيرماه 1395 نداي حق را لبيك گفت و جهان اسلام را عزادار خود كرد.