مرحله‌ دوم همکاری مستقیمِ احسان نراقی با یونسکو، زمانی بود که با امیرعباس هویدا اختلاف پیدا کرد و سازمان امنیت نیز، به کنترل او اقدام نمود. در این موقع، بهترین انتخاب، هم برای امیرعباس هویدا که پنهان‌کاری‌‌های او را برنمی‌تابید و هم برای نراقی، که سخت تحت فشار بود، دوری از ایران بود و این مهم، از طریق رنه مائو، که از قضا با هویدا نیز دوستی داشت، عملی شد. ابتدا برای شرکت در کنفرانس «مسائل آموزشی و فرهنگی و اجتماعی جوانان» به رومانی رفت270 و پس از آن نیز، مجلس تودیعی با عنوانِ «بزم بدرود»271، در «رستوران فرید» برگزار و او، راهی پاریس و ساکن آنجا شد.272
حضور احسان نراقی در سازمان یونسکو، آن هم به عنوان «ریاست بخش جوانان» که از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود، نشانگر حُسنِ اعتمادی بود که نسبت به او وجود داشت. به همین علت است که نماینده ثابت ایران در «سازمان تربیتی و علمی و فرهنگی ملل متحد»، برای او نوشت:
«موجب نهایت مسرت است که یکی از برجستگان علم و ادب ایران، با منصب مهمی در یکی از بزرگترین مراکز فرهنگی بین‌المللی جهان یعنی یونسکو راه پیدا می‌کند.»273
بنابر اعترافِ احسان نراقی، البته سال‌ها پس از پیروزی انقلاب اسلامی، سازمان یونسکو، سازمانی غرب‌گرا بود که با اهدافی خاص، در جهت منافع کشورهای استعماری به فعالیت مشغول بود:
«من، باید به عنوان کسی که سابقۀ چندین سال کار در یونسکو دارد، اعتراف بکنم، که یونسکو هم در این مدت بیست ساله، ندانسته مشوق این وضع ‌‌[سیستم آموزش غلط] بوده است... به تازگی یونسکو دریافته است، که دچار یک نوع دید به اصطلاح غرب مآبانه بوده و همه کشورها و همه فرهنگ‌ها را از یک زاویه نگاه کرده و یک نوع نظام آموزشی را برای همه جا تشویق کرده است.»274
و این حقیقتی بود که توسط دانشجویی به نام: مهدی علی‌نیا، در دی ماه سال 1349ش، خطاب به احسان نراقی، که به ایران آمده و بنا به دعوت یکی از اساتید علوم اجتماعی در کلاس درس او حاضر شده بود، بیان شد:
«آنان با وسایل تبلیغاتی مردم را از واقعیت منحرف می‌کنند و سازمان یونسکو را باید بین‌الدولی خواند نه بین‌المللی.»275
براساس گزارشی که پیرامون این گفت و شنود تهیه شد، بخش 322 ساواک، گردش کاری در دو صفحه از سوابق وی تهیه و نراقی را به تشویق غیرمستقیم دانشجویان به اخلالگری متهم کرد؛ ولی در ذیل این خلاصه پرونده نوشته شد:
«نامبرده، با اداره یکم کل سوم و معاونت دوم اداره کل، همکاری‌هایی دارد. در صورت تصویب، گزارش فوق که اظهارنظر رهبر عملیات مربوط می‌باشد، به استحضار معاون دوم رئیس بخش برسد. قهرمانی . 1/11/49»276
احسان نراقی، در مدت حضور در فرانسه، در دانشگاه آزمایشی «ونسن»که تقریباً همزمان با حضور او در پاریس، توسط «ادگار فور» وزیر وقت آموزش فرانسه راه‌اندازی شده بود، به تدریس جامعه‌شناسی نیز مشغول بود.277
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، باز هم سازمان یونسکو، مأمن و پناهگاه احسان نراقی بود تا با استفاده از سابقه‌ فعالیت در آن و همچنین بهره‌گیری از روابط و امکاناتِ موجود، به تطهیر رژیم شاهنشاهی و تقبیح جمهوری اسلامی بپردازد؛ کما اینکه در دوران جنگ تحمیلی، که جوانانِ غیرتمند کشور، با تمام نابرابری‌‌های تجهیزاتی، سینه به سینه‌ دشمنان بعثی و در حقیقت، سینه به سینه‌ دنیایِ استکبار و استعمار غرب و شرق ایستاده بودند، از این موقعیت استفاده کرد و مدیرکل یونسکو را به بهانه‌ شرکت در «هزاره فردوسی» به ایران آورد؛ و برای مقابله با تفکری که در جریان دفاعِ مقدس وجود داشت، با زیرکی، نطقی برای او تهیه کرد، که طلیعه‌ آن، این شعر فردوسی بود: «که نابود باد هر که او جنگ خواست»278
احسان نراقی، سال‌ها برای یونسکو و اهداف آن زحمت کشیده بود و این توانایی را داشت تا این سازمان عریض و طویل، در برخی از موارد، با خواسته‌‌های خود، که همانا خواسته‌ دشمنان بود، هماهنگ نماید که این اتفاق، در جریان جایزه جشنواره‌ کن، با حضور کیارستمی و عمل غیراخلاقی او، لباس عمل پوشید:
«وقتی مراسم را از تلویزیون دیدم، به دوستان گفتم: با تعصب موجود در فضای ایران، کار کیارستمی به جاهای باریک خواهد کشید و برای جبران این اتفاق باید فکری کرد. به ماریو پیشنهاد کردم در مجمع عمومی یونسکو، در چند ماه آینده که وزیران فرهنگ جهان می‌آیند، یک شب فیلم طعم گیلاس را نمایش بدهیم و جایزه‌ای هم به کیارستمی اعطا کنیم... می‌خواستیم ضربه بوسه دونوو را خنثی کنیم.»279