علی جواهردهی
تواضع که در فارسی به فروتنی ترجمه شده، یکی از خصوصیات و صفات عالی انسانی است که آثار آن در ارتباط اجتماعی بروز و ظهور می‌کند. انسان متواضع کسی است که بهتر از آنچه انتظار دارد دیگری با او تعامل داشته باشد، با دیگران تعامل دارد. پس فراتر از دایره عدالت با برخوردهای احسانی خویش، همگان را مجذوب رفتار خود می‌سازد و از آن‌جایی که تواضع از صفاتی است که کسی بدان حسد نمی‌ورزد، از مشکلات حسادت نیز در امان خواهد بود. از این رو بهترین صفت انسانی و کامل‌ترین رفتار اجتماعی را می‌بایست از شخص متواضع انتظار داشت.
با توجه به اینکه جامعه اسلامی بر مدار مکارم اخلاقی می‌گردد، انتظار می‌رود که این صفت در مسلمانان و مومنان به بهترین شکل وجود داشته باشد تا جامعه نمونه و برتری را به جهانیان معرفی کند. نویسنده در این مطلب با استفاده از آموزه‌های اسلام به ماهیت تواضع و آثار آن پرداخته است.
***
چیستی و حقیقت تواضع
تواضع در لغت به معنای تذلل و فروتنی (لسان العرب، ج 15، ص 327، «وضع» فرهنگ فارسی، ج1، ص 1158، «تواضع» )ذلت و فروتنی که در اینجا از آن سخن به میان می‌آید، شکستن نفس است که موجب رشد و بالندگی انسان را فراهم می‌آورد. از این رو، با ذلت منفی که مانع جدی در سر راه کمال انسانیت است تفاوت ماهوی دارد؛ چرا که خداوند رای انسان بویژه مسلمان و مومن، ذلت را نمی‌پذیرد و همه عزت را از آن خود و مومنان می‌داند. (نساء، آیه 139؛ فاطر، آیه 10، منافقون، آیه 8)
از نظر اسلام فروتنی در برابر متکبر و غنی به دلیل ثروتش نادرست است؛ چرا که این تواضع نیست، بلکه ذلت و خواری است که شخص به سبب ثروت دیگری بر خود تحمیل می‌کند. امام‌علی(ع) در این باره هشدار می‌دهد که نباید ذلت را با تواضع یکسان دانست. ایشان می‌فرماید: من اتی غنیا فتواضع له لغناه ذهب ثلثا دینه؛ هرکس در مقابل ثروتمند به خاطر ثروتش تواضع کند دو سوم دینش از بین برود. (نهج‌البلاغه، حکمت 228)
پس مراد از تذلل و ذلت‌پذیری در مفهوم تواضع همان جنبه مثبت آن است. به این معنا که نفس متواضع از تکبر و عزت بی‌پایه رهایی یافته و برای اینکه از کمالات بیشتری بهره‌مند شود، خود را نرم و لطف می‌کند تا با افتادگی و شکستگی، همچون زمین پست، آب بیشتری را کسب کرده و فضایل  افزون‌تری در خود تجلی دهد. امام کاظم(ع) در جایی می‌فرماید: زراعت در زمین هموار می‌روید، نه بر سنگ سخت، و چنین است حکمت که در دل‌های متواضع‌ جای می‌گیرد نه در دل‌های متکبر، خداوند متعال، تواضع را وسیله عقل و تکبر را وسیله جهل قرار داده است. (تحف‌العقول، ص 396)
از نظر آموزه‌های اسلامی، انسان دارای کمالات از جمله علم اهل تواضع است. پیامبرگرامی(ص) درباره نشانه‌های عالم می‌فرماید: یا علی و للعالم ثلاث علامات: صدق الکلم و اجتناب‌الحرام و ان یتواضع للناس کلهم؛ یا علی دانشمند سه نشانه دارد: راستگویی، حرام گریزی و فروتنی در برابر همه مردم. (التوحید، ص 127) پس باید گفت که یکی از راه‌های شناخت دارا بودن کمالات و فضایل در اشخاص، داشتن فروتنی است؛ چرا که هر انسانی که دارای فضایل بیشتری باشد، همچون درخت پربار و غنی از میوه‌های فضایل، فروتنی بیشتری دارد؛
پس اینکه در اصطلاح علم اخلاق، تواضع را به شکستگی و فروتنی نفس تفسیر و تبیین کرده‌اند، به معنای ذلت منفی نیست. از این رو متواضع در درون خود حالتی دارد که او را متذلل می‌کند به گونه‌ای که برای خود هیچ‌گونه برتری و امتیازی نسبت به دیگران قائل نبوده و همواره در رفتار و گفتار خود دیگران را بزرگ و گرامی می‌دارد. (جامع‌السعادات، نراقی، ج1، ص 394)
امام رضا(ع) در تعریف تواضع به درجات ومراتب آن اشاره می‌کند و می‌فرماید: تواضع درجایی دارد: یکی از آنها این است که انسان اندازه خود را بشناسد و با طیب‌خاطر خود را در آن جایگاه قرار دهد، دوست داشته باشد با مردم همان‌گونه رفتار کند که انتظار دارد با او رفتار کنند، اگر بدی دید آن را با خوبی جواب دهد، خشم خود را فرو خورد و از مردم درگذرد و خداوند نیکوکاران را دوست دارد.( کافی، ج 2، ص 124، حدیث 13)
پس حقیقت تواضع آن است که انسان با مردم بهتر از آن رفتار کند که خود دوست دارد دیگران با او رفتار کنند. امام‌هادی(ع) در همین راستا و در بیان قاعده طلایی رفتار اجتماعی با دیگران می‌فرماید: التواضع ان تعطی الناس ما تحب ان تعطاه؛ فروتنی آن است که با مردم چنان کنی که دوست داری با تو چنان باشند. (المحجه البیضاء، ج 5، ص 225) چنین رفتاری همان احسان است که در اسلام بسیار بر آن تاکید شده است؛ زیرا محسن نه تنها از اهل بخشش و عفو از گناه و خطای دیگران است، بلکه درپاسخ بدی خوبی می‌کند و این‌گونه نیست که پایاپای عمل کند و پاسخ بدی را با بدی بدهد، بلکه نه تنها ناله و فریاد نمی‌کند بلکه می‌کوشد تا با رفتاری بهتر و اخلاقی، فرد خطاکار را متنبه سازد و او را به سوی اخلاق سوق دهد. (مائده، آیات 82 تا 85) این گونه است که در اوج قدرت و توانایی، اف نمی‌گوید و بدی دیگران را با نیکی پاسخ می‌دهد.
امام باقر(ع) در بیان رفتار فروتنانه نمونه‌ای را بیان می‌کند که قابل تامل و تدبر است. ایشان می‌فرماید: «تواضع آن است که به کمتر از جایگاه شایسته خود در مجلس قانع باشی و هرگاه کسی را ملاقات کردی در سلام پیشی بگیری و جر و بحث را رها کنی هر چند حق با تو باشد.»
در آیات قرآن از متواضع با واژه تواضع و مشتقات  آن سخن به میان نیامده است، ولی از این مفهوم اخلاقی و فضیلت انسانی با واژگانی دیگر غیر از تواضع یاد شده که بیانگر آثار تواضع در قول و فعل متواضع است. واژگانی که برای مفهوم اخلاقی تواضع در قرآن به کار رفته، واژه‌هایی چون «هون»، «سلام» و «خفض جناح» و نیز جمله‌هایی مانند «لاتمش فی الارض مرحا» و «اذله علی‌المومنین» است که بیانگر نوع رفتار اجتماعی متواضع در برابر دیگران است. خداوند خواهان آن است که مومنان نسبت به یکدیگر از باب احسان رفتار کنند و تنها در چارچوب عقل و عدالت زندگی اجتماعی خود را سامان ندهند.
خداوند بارها از مومنان و پیامبر گرامی(ص) می‌خواهد تا در کارهای نیک و احسان به دیگران پیشگام باشند و بر یکدیگر سبقت بجویند و حتی پیش از اینکه دیگری سلام بگوید سرعت و سبقت در این کار نیک بگیرند و آن را دلیل بر ذلت و خواری خود نشمارند بلکه عزت را در آن بدانند (همان آیات و نیز انعام، آیه 54)
از آنجا که اخلاق اجتماعی، مهم‌ترین جلوه از جلوه‌های ایمان انسان است، از نظر پیامبر(ص) تواضع به عنوان شیرینی عبادت معرفی می‌شود، چنانچه می فرماید: چه می‌شود که شیرینی عبادت را در شما نمی‌بینم؟ عرض کردند، شیرینی عبادت چیست؟ فرمود: تواضع است!(تنبیه الخواطر، مطابق نقل میزان الحکمه، جلد4، حدیث 21825، محجه البیضاء ج 6، ص 222)
پس از نظر آن حضرت(ص) حقیقت عبادت که همان نهایت خضوع در برابر پروردگار است، زمانی شیرینی خود را به دست می‌آورد که با تواضع در برابر خدا و خلق همراه شود، چون کسی که شیرینی خضوع و تواضع در برابر خدا را دریابد در برابر خلق خدا نیز متواضع است. امیرمومنان(ع) نیز می‌فرماید: «علیک بالتواضع فانه من اعظم العباده؛ بر تو باد تواضع که از برترین عبادات است.» (بحارالانوار، ج 72، ص 119، حدیث 5)
تواضع ضد تکبر است و خداوند اهل تواضع را دوست می‌دارد؛ زیرا تکبر تنها زیبنده خداوند است و هر موجود دیگری که تکبر ورزد، از مسیر کمالی دور می‌شود، چنانکه ابلیس این گونه کرد و از مقامات کمالی هبوط نمود.
صفات کمالی موجب غبطه و حسادت می‌شود؛ زیرا انسان وقتی نعمتی را در دیگری  می‌بیند یا دوست دارد خود نیز بدان صفت دست یابد که همان غبطه خوردن است و یا دوست دارد که دیگری هم آن را نداشته باشد که همان حسادت است. هر چه نعمت، برتر و کمالی‌تر باشد، بر میزان غبطه و حسادت نیز افزوده می‌شود و گاه چنان اهل حسادت چشم و نظر می‌کنند و اذیت و آزار می‌نمایند که زندگی بر دارنده نعمت و صفت کمالی تنگ می‌شود. اما در این میان تنها صفتی که این‌‌گونه نیست، صفت کمالی تواضع است؛ چرا که تواضع صفتی نیست که هرکسی آن را دوست داشته باشد برای انسان‌ها سخت است که اهل تذلل و تواضع باشند و خود را در برابر دیگران کوچک و خوار نمایند و حتی داشته‌های خود را نهان کرده و بروز ندهند. از این رو تواضع در میان صفات انسانی تنها صفتی است که هیچ‌کس نسبت به آن حسادت نمی‌ورزد؛‌ زیرا کدام نفس است که نخواهد خودنمایی و تفاخر نکند و داشته‌هایش را به رخ نکشد؟ اگر نفس انسانی تحت حکومت عقل و تدبیر فطرت پاک نباشد و گرفتار هواها و وسوسه‌ها باشد، دوست دارد حتی نداشته‌ها را به رخ بکشد و تفاخر و تکبر کند. امام‌حسن عسکری(ع) صفت تواضع را در میان صفات کمالی انسان تنها صفتی می‌داند که موجب حسادت نمی‌شود. آن حضرت(ع) می‌فرماید: التواضع نعمه لایحسد علیها؛ تواضع نعمتی است که سبب حسادت دیگران نمی‌شود. (تحف العقول، ص 363)
آثار تواضع
در آیات و روایات برای تواضع آثار و برکاتی بیان شده که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
1. مباهات خداوند: خداوند در برابر اعتراض فرشتگان در انتخاب حضرت آدم(ع) به خلافت، از ویژگی‌های انسان سخن گفت. این در حالی است که فرشتگان و ابلیس، نواقص آدمی را به رخ می‌کشیدند و این انتخاب را نادرست ارزیابی می‌کردند. ولی وقتی انسان‌ها در مسیری گام بردارند که بیانگر خلافت الهی است، خداوند به چنین اشخاصی مباهات می‌کند. از جمله این گروه‌های انسانی متواضعان هستند که باعث مباهات خداوند بر فرشتگان می‌شود در روایت است که: خداوند به پنج دسته از انسانها به فرشتگان مباهات می‌کند: «مجاهدان، فقرا (نیازمندانی که دین خود را به دنیا نمی‌فروشند) و آنها که به خاطر خدا تواضع می‌کنند و ثروتمندانی که بی‌منت به مستمندان کمک می‌نمایند و کسی که در خلوت از خوف خدا گریه می‌کند» (مکارم الاخلاق، ص 51)
2. محبت: میوه درخت تواضع، محبت خدا و خلق است. خداوند در آیاتی به مومنان توصیه می‌کند که برای محبت خدا (مائده، آیه 54) و محبت خلق حتی دشمنان (مائده، آیه 82) از تواضع به عنوان بهترین ابزار و راهکار استفاده کنند. در حدیثی از امام امیرالمومنین(ع) می‌فرماید: «ثمرهًْ التواضع المحبهًْ و ثمرهًْ الکبر المسبهًْ!؛ میوه درخت تواضع محبت است و میوه (شوم) تکبر، دشنام و ناسزاگویی مردم است!» (غرر الحکم؛ 4614) امام صادق(ع) نیز می‌فرماید: ثلاث تورث المحبه: الدین و التواضع و البذل؛ سه چیز است که محبت آورد: دینداری و فروتنی و بخشش. (تحف العقول، ص 316) خداوند در آیات 82 و 83 سوره مائده بیان می‌کند که اگر بخواهیم دیگران را به سوی حق و پذیرش آن تشویق کنیم نمی‌توانیم با جدال و برهان و مانند آن در این کار موفق شویم، بلکه این تواضع است که زمینه‌ساز جلب محبت و گرایش مردم به حق و اسلام خواهد شد و از عناد و لجاجت جلوگیری می‌کند.
3. تنظیم امور: در حدیثی از امام‌علی(ع) آمده است: «بخفض الجناح تنتظم الامور!؛ با تواضع و محبت کارها نظم و سامان می‌یابد!» (غررالحکم، 4302) روشن است که نظم جامعه جز در سایه همکاری و همدلی حاصل نمی‌شود و این مهم در صورتی ممکن است که شخص مدیر نخواهد خود را بر آنها تحمیل کند و یا فخرفروشی کند و خود را برتر از دیگران قلمداد نماید. همیشه مدیرانی موفق هستند که در عین قاطعیت متواضع و پرمحبت باشند.
4. سربلندی: گاه چنین تصور می‌شود که تواضع انسان را کوچک می‌کند در حالی که این یک برداشت سطحی و نادرست است، همواره می‌بینیم افراد متواضع در جامعه مورد احترام و دارای عظمت و شخصیت هستند و تواضع بر منزلت آنها می‌افزاید. امام صادق(ع) می‌فرماید: در آسمان دو فرشته بر بندگان گماشته شده‌اند پس هرکس برای خدا تواضع کند، او را بالا برند و هرکس تکبر ورزد او راپست گردانند. (کافی، ج 2، ص 122، حدیث 2)
5. رهایی از تفاخر و تجاوزگری: رسول اکرم‌(ص) می‌فرماید: خدای متعال به من وحی فرمود که متواضع باشید، تا هیچ‌کس بر دیگری فخر نفروشد و احدی به دیگری زورگویی و تجاوز نکند. (کنزالعمال، ج 3 ص 110، ح 5722)
6. نشانه تقوا: امام‌علی(ع) در بیان صفات متقین تواضع و نشانه متقین می‌شمارد و می‌فرماید: لباسشان میانه‌روی است و راه رفتن و رفتارشان متواضعانه است. (نهج‌البلاغه خطبه 193)
7. قرب الهی: از دیگر آثار و برکات تواضع دست یابی به مقام قرب الهی است که مقصد برتر هر انسانی است. امام‌صادق(ع) درباره این اثر تواضع می‌فرماید: از جمله وحی‌های خدای عزوجل به داود این بود: ای داود! همچنان که نزدیک‌ترین مردم به خدا انسان‌های فروتن هستند، دورترین مردم از خدا نیز متکبرانند/ (کافی ج 2 ص 123 باب التواضع حدیث 11)