شیوه‌های تقویت فرهنگ کتاب و کتابخوانی در سبک زندگی اسلامی(بخش نخست)
وقتی سالن‌های مسجد به قفسه‌های کتابخانه راه می‌برد(گزارش روز)
گالیا توانگر
باید مردم و جوان‌ها را تشویق به کتابخوانی و نخبگان را تشویق به تولید کتاب کرد. شاید بتوان در محل‌های نماز جمعه در هر شهر، مرکز ارائه و نمایش کتاب‌های خوب و به‌روز و مطلوب ایجاد کرد... جبهه فراگیر دشمنان انقلاب اسلامی و ملت ایران، با انواع توطئه‌ها، مدام در حال تلاش است؛چرا که از گسترش ایده‌ها و افکار اسلام ناب در مناطق مختلف، احساس خطر جدی کرده است. (مقام معظم رهبری در دیدار ائمه جمعه سراسر کشور14 دی ماه 1394).
درباره کتاب و کتابخوانی به قدری از زبان علمای دین سفارشاتی شنیده‌ایم که اگر بگوییم کتاب خواندن افضل کارهای ثواب، خیر دنیا و آخرت است، بیهوده نگفته‌ایم. از همین روست که مقام معظم رهبری در سخنان روشنگرایانه خود بارها و بارها به این فرهنگ که نشأت گرفته از سبک زندگی اسلامی است، اشارات مستقیمی داشته‌اند. براستی برای ترویج فرهنگ کتابخوانی چه مکانی می‌تواند بهتر از مساجد و جایگاه‌های نماز جمعه باشد؟ پیشتر در خاطرات خود داریم که مساجد مسابقاتی تحت عنوان مسابقات کتابخوانی را در سراسر کشور هدایت و برگزار می‌کردند. برای مثال مجموعه آثار شهید مطهری را با تخفیف ویژه به کتابخوان‌ها می‌فروختند و پیرامون مباحث مطرح شده در آثار شهید مسابقه طراحی می‌کردند. جوایز هر چند کوچک اهرم تشویقی برای جوانان و نوجوانان در این قبیل مسابقات بود. به نظر می‌رسد باید برای نهادینه کردن فرهنگ کتابخوانی که محور سبک زندگی اسلامی محسوب می‌شود، به طور جدی و با همت خیرین و مردم از مساجد آغاز کرد. آیا نمی‌توان برای تجهیز کتابخانه‌های مساجد از نذورات مردمی تحت عنوان نذر کتاب بهره برد؟!
دسترسی به قفسه‌های کتاب را آسان کنیم
هیچ می‌دانید خیلی از فرمانده‌ها و رزمندگان هشت سال دفاع مقدس از بستر کتابخانه‌های مساجد برخاسته بودند؟ احمد و محمد فروزنده، شهید محمدعلی جهان‌آرا و برادران، اسماعیل زمان بر، رضا بصرزاده، یونس محمدی، فؤاد و فرید کریمی، اخوان نعمت‌زاده‌ها، مجتهدزاده، محمد نورانی و جانباز شهید قیم سلمان رضازاده، دکتر محمدرضا عباسی، شیخ حیدریان، حاج صادق منعم، علی‌زاده، سیدعبدالهادی محمدی و. . . از جوانان خرمشهری بودند که همگی در روزهای مقاومت خرمشهر شهید یا مجروح شدند. این افراد بیشترشان عضو کتابخانه مسجد امام صادق(ع) خرمشهر بوده‌اند که نزدیک منزل جهان آرا واقع بود. آن روزها این مسجد چند هزار جلد کتاب داشته است. مقوله کتابخانه‌های مساجد را باید خیلی جدی‌تر گرفت. نیروهایی که از این بستر تربیت شده بودند در همه عرصه‌ها وارد شدند. مقاومت، هنر، علم و دانش. هنوز هم همین‌گونه است، اما باید هوشیار بود و با تمهیداتی از این پتانسیل بالا برای تربیت نیرو و اندیشه انقلابی روز افزون بهره گرفت.
حجت الاسلام محمد تیموریان مدیر مسئول کانون فرهنگی هنری شهید صیاد شیرازی و امام جماعت مسجد سید الشهدا لویزان 3 ارتش در گفت و گو با گزارشگر کیهان درباره موانع سد راه ترویج فرهنگ کتابخوانی در مساجد توضیح می‌دهد: «گرانی کتاب چالشی است که همه دست‌اندر‌کاران عرصه کتاب و کتابخوانی از آن شکایت دارند. باید در مساجد نمایشگاه‌های فصلی کتاب برگزار کرد و برای اهالی مسجد به خصوص نوجوانان و جوانان مسجدی و کتابخوان 40 تا 50 درصد تخفیف قائل شد. در این زمینه خیرین و ارگان‌های مختلف نیز می‌توانند به کمک بیایند. »
وی به ضرورت دسترسی آسان به کتاب در کتابخانه‌های مساجد و ایجاد فضای صمیمی در این رابطه برای انس گرفتن بیش از پیش با کتاب اشاره کرده و می‌گوید: «ما در کتابخانه مسجدمان چند هزار جلد کتاب داریم و این امکان را ایجاد کرده ایم که نوجوان و جوان علاقه‌مند خیلی راحت خودش به پای قفسه‌های کتاب برود، در میان قفسه‌ها و کتاب‌ها بگردد، کتاب مورد علاقه خودش را انتخاب کرده و بردارد. این شیوه هنوز هم کار ساز است و علاقه‌مندی و شوق می‌آفریند. ضمنا حق عضویتی هم دریافت نمی‌کنیم. با این شیوه توانسته‌ایم دست کم 400 عضو ثابت کتابخوان داشته باشیم که هیچ هفته‌ای بی‌کتاب نمی‌مانند. یعنی کتاب از دستشان به زمین گذاشته نمی‌شود. به محض اتمام یک کتاب، کتاب دیگری را به امانت می‌برند. »
این کارشناس فرهنگی دلسوز از ساعاتی می‌گوید که قبل از نمازهای یومیه کتاب به دست در جمع جوانان می‌نشیند و مشغول مطالعه می‌شود. به هر جهت نباید فراموش کرد که مقوله الگوسازی نیز یکی از مهم‌ترین گام‌ها در جهت علاقه مند کردن مسجدی‌ها بویژه جوانان به فرهنگ کتاب و کتابخوانی محسوب می‌شود.
کتاب‌ها را دست به دست بچرخانیم
علی حقیقی 16 ساله نوجوانی است که همواره در سال‌های دانش‌آموزیش با محیط مسجد محله و کتابخانه مسجد انس داشته است. وی در گفت و گو با گزارشگر کیهان به پتانسیل‌ها و کمبودهای کتابخانه مسجد محله شان اشاره داشته و می‌گوید: «وقتی به کتابخانه‌ای در دل یکی از پارک‌های محله‌مان مراجعه می‌کنم، می‌بینم تا شعاع چند متری کتابخانه دانش‌آموزان کتاب به‌دست در حال درس خواندن هستند. اما در کتابخانه مسجد محله‌مان امکان حضور در ساعاتی خاص برای مطالعه نیست. ما در بهترین حالت تنها می‌توانیم کتاب مورد نظر خود را به امانت گرفته و روانه منزل شویم. اگر شرایطی فراهم می‌شد و سالنی برای کتابخانه مسجد با کمک خیرین و مسئولین می‌ساختند، ما می‌توانستیم با انگیزه کتابخوانی ولو ابتدا خواندن کتاب‌های درسی و سپس کتاب‌های مفید و متفرقه ساعات بیشتری را در محیط امن مسجد گذرانده واندک اندک فرهنگ رفتن به مسجد و مطالعه کردن در بین نوجوانان و جوانان محله‌مان جا می‌افتاد. »
وی طرح پیشنهادی در ذهنش را این‌گونه مطرح می‌کند: «خانواده‌ها و جوانان می‌توانند کتاب‌های خود را به کتابخانه محله هدیه کنند تا کتاب‌ها دست به دست بچرخد. باید فرهنگ هدیه دادن کتاب به یکدیگر و نیز به کتابخانه مسجد راجدی بگیریم. . نباید کتابی را یک‌بار خواند و در خانه نگه داشت. حتی می‌توان با کمک اعضای کتابخانه مسجد طرح تعویض کتاب‌هایمان با یکدیگر و از دستی به دست دیگر را رواج داد. » این دانش اموز مسجدی در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «البته باید در امانت داری کوشا باشیم. این‌طور نباشد که کتاب دیگری را امانت گرفته و در حفظ و نگهداریش بی‌توجه باشیم. این باعث بی‌اعتمادی و شکست طرح دست به دست کردن کتاب‌ها می‌شود. »
گذر از فضای مجازی و پناه بردن به واقعیت کتابخانه‌های مساجد
من هر زمانی که به یاد کتاب و وضع کتاب در جامعه خودمان می‌افتم، قلبا غمگین و متاسف می‌شوم. این به خاطر آن است که درکشور ما به هر دلیلی که شما نگاه کنید، باید کتاب اقلا ده برابراین میزان، رواج و توسعه و حضور داشته باشد. اگر به دلیل پرچمداری تفکر اسلامی و حاکمیت اسلام به حساب بیاورید، این معناصدق می‌کند؛ چون اسلام به کتاب خواندن و نوشتن، خیلی اهمیت می‌دهد. اگر هر منصفی به بیانات نبی مکرم اسلام و ائمه (علیهم السلام) و پیشوایان اسلام نگاه کند و ببیند که اینها در چه زمانی به کتاب و کتابخوانی دعوت می‌کردند و فرا می‌خواندند، همه افسانه‌ها از ذهنش شسته خواهد شد و خواهد فهمید که دشمنان اسلام جز این نداشتند که افسانه‌های کتاب سوزی و کتاب ستیزی را برسر زبان‌ها بیندازند، چون اسلام پرچمدار کتابخوانی است. (بيانات مقام معظم رهبری در ديدار با دست اندرکاران برگزاري هفته کتاب۰۳/۷/۷۵۳۱).
خواندن همین چند جمله از فراز سخنرانی آقا کافی است که به فکر جهادی در عرصه ترویج و نهادینه کردن فرهنگ کتاب و کتابخوانی بویژه از بستر مراکز مذهبی بیفتیم.
حجت الاسلام علیرضا یحیایی کارشناس مسائل فرهنگی به گزارشگر کیهان درباره چالش‌های پیش روتوضیح می‌دهد: «امروز متأسفانه شاهد پايين بودن سطح مطالعه دركشور هستيم، كه علت اين در وهله اول به عدم شناخت صحيح از موضوع مطالعه برمي گردد كه بين مردم و مسئولان ديده مي‌شود كه اقدامات لازم و جدی جهت ترویج و اشاعه فرهنگ مطالعه صورت نگرفته است؛ هرچند «سند نهضت مطالعه مفيد» كه به تصويب شوراي عالي انقلاب فرهنگي رسيده است و در آن نقش هر يك از دستگاه‌های اجرايي، تشكل‌های مردم نهاد و افراد تأثيرگذار در توسعه كمي و كيفي مطالعه مفيد، بررسي و راهكارهاي مؤثر در اين زمينه ارائه شده است. یکی از مهم‌ترین راهبردها در یک برنامه‌ریزی صحیح فرهنگی، رواج فرهنگ کتابخوانی و مطالعه است. رهبر معظم انقلاب در این‌باره می‌فرمایند: «باید یک سیره و سنت در بین مردم ما بشود که کتاب بخوانند و به بچه‌هایشان یاد بدهند.
متاسفانه مردم به مطالعه عادت ندارند و به كتابخواني و مطالعه احساس نياز نمي‌كنند؛ طوري كه افراد در استفاده از كتاب براي حل مشكلات خود احساس بي نيازي مي كنند. كتاب خواندن در كشور پديده اي خاص و براي قشر خاصي تلقي مي شود.»
این کارشناس اهل فن گله مندانه ادامه می‌دهد: «مقام معظم رهبری می‌فرمایند: «من هر زمانی که به یاد کتاب و وضع کتاب در جامعه خودمان می‌افتم، قلباً غمگین می‌شوم.» متاسفانه امروز شاهديم چگونه مردم در سطوح مختلف از كارگر تا كارمند و از تحصيل كرده تا كم سواد و در مقاطع سني مختلف براي شبكه‌های اجتماعي موبايلي، ساعت‌ها وقت و فرصت خود را در حين كار، رانندگي و حتي استراحت صرف مي كنند وعايدي ناچيزي هم بدست نمي آورند. برخي لوازم ارتباطي جزو لاينفك زندگي فردي و اجتماعي مردم شده و از ملزومات و ضروريات برشمرده مي شود. امروز شاهديم چگونه برخي علی‌رغم غلط‌های املايي در نوشتار خود مشتاقانه به فكر ايجاد گروه‌های كشكول‌وار در شبكه‌های اجتماعي موبايلي هستند. چگونه كپي کردن جاي مطالعه و توليد مطلب را گرفته است. شاهديم چگونه يك شايعه، دروغ، افترا، تهمت و اخبار كذب، بدون مطالعه، بررسي از صحت و سقم آن حتي به عنوان يك استناد قطعي و سند محكم دست به دست مي شود. امروز شاهديم مطالعه و سواد رسانه اي تبديل به مظلوم‌ترین و غريب‌ترین واقعيت زندگي مردم شده است. آیا زمان آن نرسیده در متن زندگی اسلامی با حضور درمسجد ضمن تزکیه نفس به آغوش کتاب پناه ببریم و ارکان زندگی خود را بر محور دیگری - محور کتاب و کتاب خوانی- بنا نهیم؟ این‌گونه هم خود را از جهل زمانه می‌رهانیم وهم کتابخانه‌های مساجد را از مظلومیت و مهجوریت خارج می‌کنیم. »
بهره‌گیری از پتانسیل‌های خیرین
برای تقویت کتابخانه‌ها
آیت‌الله مکارم شیرازی در نخستین همایش انجمن علمی ارتباطات و تبلیغ حوزه که به همت دارالقرآن علامه طباطبایی برگزار شد (دیماه 94)، بیان کرد: «باید از ظرفیت مساجد در گسترش این فرهنگ استفاده کرد و در هر مسجد یک کتابخانه دایر باشد. در مراکز عمومی نیز می‌توان با دایر کردن کتابخانه‌های گسترده مردم را در این راستا سوق داد تا همه به این فرهنگ توجه کنند.»
لازم است خیرین علاوه بر فعالیت‌های عمرانی در گسترش فرهنگ کتابخوانی وارد عمل شوند. با وجود اینکه خیرین نقش مهمی در جامعه ما دارند، ولی از ظرفیت‌های آنها برای کتابخوانی استفاده نمی‌شود. آیت‌الله جواد حاجی‌زاده امام جمعه اهر از توابع آذربایجان شرقی در جلسه کمیته نهضت مطالعه مفید می‌گوید: «فرهنگ کتابخوانی و مطالعه با توجه به اینکه از دغدغه‌های مقام معظم رهبری بوده، باید مسئولان و متولیان فرهنگی در جهت رشد و تقویت کتابخوانی تلاش دوچندانی داشته باشند. زمانی تهیه و خواندن کتاب بسیار مشکل بود، ولی اکنون با وجود کتاب‌های متعدد و با موضوعات مختلف علاقه مردم بویژه جوانان و نوجوانان به کتابخوانی کمرنگ‌تر از زمان‌های گذشته شده است. متاسفانه فضاهای مجازی باعث کم توجهی جوانان به موضوع کتابخوانی شده و اگر امروز راهکارهای مناسبی جهت تقویت کتابخوانی در کتابخانه‌ها و فضای مجازی ارائه نشود، فرهنگ غربی کم کم جایگزین می‌شود.»امام جمعه اهر تشویق کودکان به کتابخوانی را به غیراز کتاب‌های درسی از جمله راهکارهای تقویت فرهنگ کتابخوانی دانسته و اضافه می‌کند: «مردم به دلیل مشغله‌های فراوان زیاد به کتابخوانی توجه نمی‌کنند و ما باید برای تقویت کتابخوانی از کودکان آغاز کنیم.»
راهکارهای دیگری که این دلسوز فرهنگ کتابخوانی ارائه می‌دهد، این گونه است: «هر هفته ۵ دقیقه از زمان در پیش از خطبه‌های نماز جمعه سراسر کشور جهت معرفی کتاب‌ها اختصاص یابد و شورای سیاستگذاری ائمه جمعه برای این موضوع حساسیت به خرج دهد و از شهرستان‌ها گزارش بگیرد. متولیان فرهنگی نباید نمایشگاه‌های کتاب را تنها به فروش کتاب اختصاص دهند و اگر با این رویه پیش برویم، قطعاً در معرفی کتاب‌های مفید برای مردم کم کاری می‌شود. نهضت مطالعه در زمینه ارائه کتاب‌های تخصصی بیشترین تلاش راکرده و مورد توجه مردم قرار دهند. معرفی کتاب و ترویج فرهنگ کتابخوانی از وظایف سنگین مسئولان است. متولیان فرهنگی نباید صرفا نمایشگاه‌های کتاب را به فروش کتاب‌های جدید اختصاص دهند؛اگر با این رویه پیش برویم، قطعاً در معرفی کتاب‌های مفید برای مردم کم کاری می‌شود.»حاجی‌زاده در پایان با تاکید بر اینکه باید از ظرفیت‌های خیرین به جای فعالیت‌های عمرانی در گسترش فرهنگ کتابخوانی نیز استفاده شود، می گوید: «با وجود اینکه خیرین نقش مهمی در جامعه ما دارند، ولی از ظرفیت‌های آنها برای کتابخوانی استفاده نمی‌شود و اکنون با توجه به حجم گسترده شبکه‌های مجازی اجازه توجه به کتاب برای جوانان بسیار محدود شده است.»