صدیقه توانا

راهنمایی و مشورت در طول زندگی آدمیان مطرح بوده و آنان با کسانی که مورد قبول و اعتمادشان بوده مشورت می‌کرده‌اند.
با توسعه علوم انسانی و رشد علوم رفتاری به راهنمایی و مشاوره به عنوان شاخه‌ای مستقل از علوم رفتاری توجه شد.
امروز راهنمایی و مشاوره به صورت حرفه‌ای یاورانه برای کمک به افرادی است که در رشد، سازگاری، تصمیم‌گیری، روابط خانوادگی، مهارتهای اجتماعی و شیوه زندگی مشکلاتی دارند و مشاوره به این افراد کمک می‌کند تا راه‌حل مناسبی برای مشکلات بیایند.
یکی از این مشاوره‌ها انتخاب رشته تحصیلی مناسب و متناسب با علاقه دانش‌آموز در مقطع حساس ‌آموزش متوسطه است.
چرا که رشته تحصیلی یک دانش‌آموز در طول سال‌های تحصیل زمینه‌ساز انتخاب شغل و کار او در آینده می‌شود.
تحصیل در مدرسه و سپس ادامه تحصیل در دانشگاه اگر متناسب با میل، رغبت و علاقه دانش‌آموز نباشد، فرد با‌انگیزه نمی‌تواند وارد بازار کار شود و نهایتا کارایی بالایی را از نسل جوان و جویای کار نمی‌توان انتظار داشت.
بنابراین هدایت تحصیلی و شغلی و بهره‌گیری از مشاوران تحصیلی در این خصوص آینده نسل جوان را تضمین می‌کند.
تحصیلات در خدمت زندگی و آینده افراد
محمدرضا مهدوی کارشناس آموزشی و معاون آموزشی یکی از دبیرستانهای منطقه 5 آموزش و پرورش در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان در مورد نقش راهنما و مشاور و بحث راهنمایی به صورت کلی در آموزش و پرورش توضیحات ارزشمندی می‌دهد و می‌گوید: «راهنمایی در نظام آموزش و پرورش دو نقش را ایفا می‌کند. کمک به فرد فرد دانش‌آموزان به منظور سازگاری با محیط، حل مسائل و مشکلات شخصی و بروز و ظهور استعدادها و رشد و تکامل آن و نقش دیگر کمک به دانش‌آموزان در انتخاب مناسب‌ترین راه از نظر رشته‌های تحصیلی و انتخاب مناسب شغلی و برنامه‌ریزی و آمادگی برای زندگی است.»
وی به بحث خدمات اطلاعاتی اشاره کرده و در توضیحات بیشتری در این زمینه خاطرنشان می‌کند:«منظور از این خدمت عرضه اطلاعات نظام یافته‌ای است تا دانش‌آموزان بتوانند آگاهی کافی نیست به برنامه‌های درسی رشته‌های تحصیلی، مقررات و آئین‌نامه‌های امتحانی، امکانات آموزشی، حرفه‌ای و شغلی بدست آورند تا از روی بصیرت راهنمایی مناسب را انتخاب کنند.»
از آقای مهدوی در مورد نقش مشاوره و هدایت تحصیلی سوال می‌کنم که وی در پاسخم این طور می‌گوید: «هدف از این خدمت در مدارس برقراری ارتباطی اساسی بین دانش‌آموزان و مشاوران است.
خدمات مشاوره‌ای، خودشناسی دانش‌آموزان را تسهیل می‌کند و آنها را یاری می‌دهد تا از طریق ترکیب و تطبیق اطلاعات مربوط به خود و محیط، مشکلات خود را باز یابند و حل کنند و به تصمیم‌گیری مناسب بپردازند.»
وی در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «این امر مستلزم وجود مشاورانی است که برای این مهم تربیت و آماده شده‌اند تا دانش‌‌آموزان را در حل مشکلات و اتخاذ تصمیم‌های معقول و مناسب یاری دهند.»
این کارشناس بر این عقیده است که مشاوران رکن اصلی و پایه اساسی برنامه راهنمایی هستند.
افرادی که بر اساس دانشهای نظری و تجارب علمی صلاحیت‌های همه جانبه را برای کمک به دانش‌آموزان و رفع مشکلات متعدد و متنوع آنان باید داشته باشند.
آقای مهدوی در ادامه می‌گوید: «مشاوران مدارس باید علاقه‌مند به دانش‌آموزان و آگاه به مراحل رشد و تربیت آنان، واقف به اصول و مبانی روانشناسی، تعلیم و تربیت و جامعه‌شناسی و قادر به بهره‌مندی از اصول و فنون راهنمایی و مشاوره و دارای تجربه‌کاری باشند.
مجموعه تلاش‌ها و کوشش‌هایی که به شناخت استعدادها و رغبتهای دانش‌آموزان منجر شود یا آنان را در انتخاب رشته تحصیلی یا شغلی و رفع مشکلات شخصی و سازشی یاری می‌دهد، جزو وظایف مشاوران به حساب می‌آید و در حال حاضر هم برنامه راهنمایی و مشاوره در مدارس متوسطه در سه بعد تحصیلی، شغلی و تربیتی انجام می‌گیرد و امید است که بتوان این برنامه را به دیگر مقاطع نیز توسعه داد.»
مهارتهای شغلی چگونه حاصل می‌شود؟
مشاوران چگونه می‌توانند در رشد و توسعه مهارتهای شغلی و حرفه‌ای دانش‌آموزان موثر باشند؟
یدالله توکلی کارشناس تربیتی و آموزشی در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان پاسخ این سوال را می‌دهد و در توضیحاتی بیشتر می‌افزاید: مشاور در زمینه رشد و توسعه مهارت‌های شغلی و حرفه‌ای به دانش‌آموز کمک می‌کند با اطلاع از ویژگی‌ها و شرایط خود، رشته‌ها و شرایط جامعه تصمیم مناسبی در مورد انتخاب رشته تحصیلی‌اش اتخاذ کند.
وی براین عقیده تأکید می‌کند که: «چنین فرایندی چه در دوره راهنمایی و چه در سال اول دبیرستان و برای انتخاب رشته تحصیلی دوره متوسطه صورت بگیرد و چه برای انتخاب رشته دانشگاهی، تفاوت چندانی نمی‌کند، آشنایی مشاور با ویژگی‌ها و مقررات موجود مربوط به هر دوره بسیار حائز اهمیت است و مشاور تلاش می‌کند علاوه بر اینکه مراجع را از جنبه‌های مختلف هوشی، استعداد و علایق شناسایی کند، بلکه این شناخت را با شناخت‌های خود دانش‌آموزان درهم می‌آمیزد و با درنظر گرفتن مقررات بیرونی و شرایط جامعه اقدام به تصمیم‌گیری می‌کند.»
استعداد و علاقه‌ دانش‌آموز در هدایت تحصیلی
درحال حاضر در دوره اول متوسطه دو میلیون و 52 هزار و 131 دانش‌آموز، در دوره دوم متوسطه 2 میلیون 762 هزار و 122 دانش‌آموز و در دوره پیش دانشگاهی 430 هزار و 982 دانش‌آموز مشغول تحصیل هستند.
البته این آمار به استثنای محصلان نظام آموزشی بزرگسالان است. براین اساس 441 هزار و 747 دانش‌آموز در نظام آموزشی بزرگسالان ادامه تحصیل می‌دهند.
حال چگونه این تعداد دانش‌آموز می‌توانند از هدایت تحصیلی در راستای انتخاب شغلی مناسب برای آینده خود بهره‌مند شوند؟ حلقه‌های مفقوده در این هدایت تحصیلی چیست؟ و در چه بخش‌هایی ما دچار ضعف هستیم؟
یدالله توکلی کارشناس آموزشی و تربیتی پاسخ سؤالاتمان را می‌دهد و می‌گوید: «هدایت تحصیلی در واقع راهنمایی تحصیلی و فرایندی است که در این فرایند فرد یا دانش‌آموز نسبت به خود یک شناخت نسبی پیدا می‌کند و این خود مجموعه‌ای از استعدادها، توانایی، ارزش‌ها، رغبت‌ها و ویژگی‌های شخصی و اهدافی است که یک دانش‌آموز در زندگی تحصیلی خود به دنبال آن است و این هدایت تمام این شناخت‌ها را به او می‌دهد.
وی در ادامه به حلقه گمشده هم اشاره کرده و می‌گوید: «این حلقه گمشده در واقع به شناخت از محیط خود و زندگی دانش‌آموز برمی‌گردد. شناخت از محیط تحصیلی و شغلی، رشته‌های تحصیلی. مشاغل و امکانات و نیازهای جامعه در سطح ملی هم از دیگر نکاتی است که در بحث هدایت تحصیلی مورد تأکید قرار گرفته است.»
وی کسب یکسری مهارت‌ها برای تعقیب اهداف والا در زندگی را مهم می‌داند و می‌گوید: «این مهارت‌ها شامل حل مسئله، تصمیم‌گیری، برنامه‌ریزی و طرح‌ریزی تحصیلی و شغلی است که اگر دانش‌آموزان این مهارت‌ها را با کمک مشاوران به خوبی بیاموزند، پیوندی عمیق بین ویژگی‌های فرد و شناخت او از مشاغل برقرار می‌شود و بهتر می‌تواند برای آینده خود تصمیم بگیرد.»
شغل و تحصیل دو مقوله جدا ناشدنی
در قسمت قبلی گزارش با جریان هدایت تحصیلی و مسائل کلیدی آن درمورد وضعیت شغلی در سطح کلان آشنا شدیم و به نقاط ضعفی که در این خصوص وجود داشت اشاره شد. اما برای اینکه بدانیم برای رفع این موانع چه باید کرد و چه راهکارهایی باید در دستور کار مسئولان قرار گیرد، با سیدمحسن حسینی ارسنجانی کارشناس آموزش و پرورش گفت‌وگو کردیم تا نظرات او را در این مورد جویا شویم.
وی استفاده از ظرفیت شورای عالی اشتغال کشور در ساماندهی جریان شغلی کشور را در کنار پذیرش برنامه‌های درسی به عنوان کلیدی‌ترین عامل در شناسایی استعدادها، پرورش و هدایت تحصیلی و شغلی را از جمله این راهکارها می‌داند.
«حسینی ارسنجانی بر این باور است که برنامه‌های درسی فرصت‌های آموزشی و تربیتی هستند که دانش‌آموزان در معرض آن قرار می‌گیرند تا استعدادهای فطری خود را بهتر بشناسند و کم‌کم مسیر مناسب تحصیلی و شغلی را با کمک عوامل سهیم و موثر مدیریت نمایند.
وی در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «پیش فرض اصلی در این جریان این است که برنامه‌های درسی (متناسب با رویکردهای اسناد تحولی) اولاً همه ابعاد وجودی دانش‌آموزان را پوشش دهد (ساحت‌های تربیتی) در عین حال متناسب با نیازهای بازار کار، براساس آخرین تحولات اجتماعی، فناوری و... اطلاعات لازم را به دانش‌آموزان ارائه می‌دهد و زمینه کسب شایستگی‌های لازم را فراهم می‌آورند.»این کارشناس ایجاد هارمونی و پیوند تدریس، ارزشیابی و راهنمایی و مشاوره تحصیلی و شغلی (یعنی مسئولیت‌پذیری معلمان در هدایت مناسب دانش‌آموزان و...) و هدایت درس کار فناوری در جهت تمرین واقعی مهارت‌های بازار کار جهت شناسایی استعدادها و کسب مهارت‌های زندگی و شغلی را از دیگر مسائل مورد توجه مسئولان می‌داند.
چگونگی انتخاب رشته
از حسینی ارسنجانی در مورد چگونگی هدایت تحصیلی و انتخاب رشته در پایه نهم که معاون آموزش متوسطه آموزش و پرورش از آن خبر داده می‌پرسم، می‌گوید: «انتخاب رشته در پایه نهم در سه شاخه علوم نظری، علوم پایه و فنی و حرفه‌ای انجام خواهد پذیرفت، و در پایه دهم دانش‌آموز می‌تواند براساس شاخه‌ای که انتخاب کرده، رشته موردنظر را انتخاب نماید و از پایه یازدهم رشته‌ها تخصصی خواهد شد. مثلاً دانش‌آموزی که در پایه نهم شاخه علوم پایه را انتخاب نماید، در پایه دهم این شاخه را به صورت عمومی ادامه می‌دهد و براساس نمراتی که کسب می‌کند در پایه دهم می‌تواند یکی از رشته‌های علوم تجربی یا علوم ریاضی را انتخاب نماید.»
تغییر نظام آموزشی در دنیا
شاید این سؤال هم در ذهن شما ایجاد شده باشد که دلیل و نتیجه این همه تغییر در نظام آموزشی چیست؟
بی‌تردید این تغییرات نه‌تنها در کشور ما که در برخی از کشورها که به دنبال بهترین نظام‌های آموزشی هستند رخ می‌دهد.
حسینی ارسنجانی کارشناس آموزش و پرورش در پاسخ به این چرایی که چرا بهترین نظام آموزشی دنیا قصد تغییر دارد، این‌گونه توضیح می‌دهد:
فنلاند که به عنوان یکی از بهترین‌ها و شاید هم بهترین نظام آموزشی دنیا شناخته شده، قصد دارد برای بهبود کیفیت، تحولی اساسی در نظام آموزشی خود ایجاد و مواد درسی را حذف کند.
از سال 2016، تمام مدارس این کشور شمال اروپا نظام آموزشی جدید را با عنوان «پدیده یادگیری» در پیش خواهند گرفت.
در این برنامه جدید، کلاس یا مواد درسی وجود نخواهند داشت و جای آنها را «برنامه موضوعی» خواهد گرفت یعنی برنامه‌هایی که با روند یادگیری کودکان سازگارند. وی در ادامه توضیحاتش می‌گوید: «ماریو کالونن، مدیر آموزش و پرورش هلسینکی، پایتخت فنلاند، می‌گوید: «در نظام آموزشی سنتی، کودکان به کلاس‌های مختلف می‌روند و برای مثال اول ریاضی دارند، بعد علوم و بعد ادبیات.» حسینی ارسنجانی در ادامه می افزاید:«اما در نظام جدید دانش‌آموزان به جای اینکه موضوعات مختلف را منفک از هم یاد بگیرند، خود نقش فعالی خواهند داشت و در برنامه‌ریزی مشارکت می‌کنند.»
به گفته ماریو کالونن، در نظام سنتی که مواد درسی از هم جدا شده‌اند کودکان برای زندگی آینده آماده نمی‌شوند، در حالی که آنها «نیاز به تفکر چند وجهی دارند تا بتوانند مسئله را از زوایای مختلف ببینند و از ابزارهای مختلف برای حل آن استفاده کنند.»