اردوغان نگران ضربه متقابل (یادداشت روز)
تنش بین ترکیه و روسیه، شرایط منطقه و به خصوص وضعیت آینده امنیتی ترکیه را با سؤالات زیادی مواجه کرده است از این رو سقوط سوخو 24 روسی توسط اف 16 ترکیه علامت رمزی است که از تشدید اوضاع امنیتی منطقه خبر می‌دهد. درخصوص این تحولات نکاتی وجود دارد:
1- اقدام جسارت‌آمیز ترکیه در ساقط کردن یک جنگنده روسی در خاک سوریه حساس‌تر از آن بود که ارتش ترکیه، پیش از اقدام از درک تبعات آن عاجز باشد و دقیقاً به همین دلیل نمی‌توان پذیرفت که ارتش اردوغان این اقدام را خودسرانه و بدون هماهنگی با یک «قدرت مؤثر» انجام داده است. ترکیه اگرچه عضو ناتو است اما با نگاه به سوابق ناتو- و بخصوص تجربه عملکرد آن در بحران اوکراین- این قدرت مؤثر، ناتو نیست. مواضع احتیاط‌آمیز ناتو در مواجهه با این بحران و دعوت از سران دو کشور برای خویشتنداری نشان می‌دهد، اردوغان با اتکا به ناتو نمی‌توانسته به جنگنده روسیه حمله کرده باشد. مواضع متحدانه آمریکایی‌ها و قرار گرفتن آنان کنار ترکیه به خوبی از اطلاع و هماهنگی آمریکایی‌ها حکایت می‌کند اما واقعیت این است که بعد از شکست مداخله در عراق و افغانستان، استراتژی آمریکایی‌ها در منطقه خاورمیانه مداخله مستقیم نیست و از این‌رو باید گفت آمریکایی‌ها به طور واقعی و عملیاتی کنار اردوغان قرار نمی‌گیرند و در واقع در این صحنه او تنها خواهد بود.
2- بعضی از تحلیلگران مدعی شده‌اند که این اقدام ارتباطی با اردوغان نداشته و اقدامی است که از سوی ارتش ترکیه به وقوع پیوسته است اما دلایل روشنی وجود دارد که این گمانه‌زنی را رد می‌کند. این درست است که میان دولت اردوغان و ارتش ترکیه اختلاف نظرهایی وجود دارد اما در این اختلافات طرف افراطی، اردوغان و طرف متعادل، ارتش است. در بحران سوریه، ارتش سیاست دولت ترکیه را نادرست می‌داند با این وصف چطور ممکن است، ارتش علیه دولت سوریه و متحد آن علی‌رغم مخالفت اردوغان دست به عملیات نظامی بزند؟ بنابراین می‌توان گفت عده‌ای با آسمان و ریسمان کردن می‌خواهند گریزگاهی برای اردوغان بیابند و حال آنکه اردوغان با اصرار به سیاست، خود راه گریز را بر خویش بسته است.
3- شواهد و قرائن بیانگر آن است که ترکیه به شدت از عواقب اقدام نظامی خود علیه روسیه ترسیده است. تغییر پی‌درپی مواضع ترکیه عمق این نگرانی را برملا می‌کند. در حالی که اردوغان بلافاصله پس از اقدام علیه جنگنده روسی، سرنگون شدن سوخو 24 را اقدامی درست در راستای امنیت و حقوق ترکیه معرفی کرده بود، فردای آن روز احمد داوود اوغلو- نخست‌وزیر- گفت که پدافند هوایی ترکیه، ملیت هواپیما را نمی‌دانسته است. پس از آن اردوغان درصدد برآمد با پوتین صحبت کند ولی به گفته خودش با امتناع رئیس‌‌جمهور روسیه مواجه شده است و دو روز بعد اردوغان گفت که از حادثه به وجود آمده، عمیقاً متأسف است و پس از آن اوغلو گفت کشورش نمی‌خواهد در واکنش به اقدامات مقابله‌جویانه روسیه، اقدام مشابهی انجام دهد. اینکه ترکیه به سرعت از هجوم به بیان اظهار تأسف رسیده است، نشان‌دهنده نگرانی عمیق آن می‌باشد.
4- برخلاف رفتار عجولانه و رنگ به رنگ ترکیه، دولت روسیه با طمأنینه، اقداماتی را به عمل آورد که از تسلط رهبران آن و توانایی مدیریتی آنها خبر می‌دهد. پوتین در اولین واکنش گفت کشورش از پشت خنجر خورده است. اشاره پوتین از یک سو به توافقی بود که هفتم سپتامبر 2015- 16 شهریور 94- میان دو دولت روسیه و ترکیه درباره عملیات هوایی در آسمان سوریه موسوم به «قرارداد آسمان باز» امضاء شده و براساس آن جنگنده‌های روسیه در آسمان سوریه به پرواز درآمده‌اند به همین دلیل استناد دولت بر اینکه چند دقیقه یا چند ثانیه هواپیمای روسی در آسمان ترکیه بوده‌اند، وجهی ندارد. پوتین از سوی دیگر در این اظهارات نگاهی هم به خیانت آمریکایی‌ها داشت چرا که روسیه، آمریکا را در جریان پروازها و هواپیماهای پروازی قرار داده بود و این موضوع ضمن آنکه از هماهنگی بین آمریکا و ترکیه در اسقاط هواپیمای روسی خبر می‌دهد، مخاطبان سخن پوتین را هم مشخص می‌نماید.
روسیه در اقدامی دیگر، پس از واقعه مذکور، حرکت هواپیماهای خود به سمت شمال و به‌خصوص شمال غرب سوریه را توسعه داد تا ثابت کند که اهمیتی برای حساسیت‌‌های ترکیه قایل نیست. ترکیه پیش از این از انجام پروازهای روسیه در منطقه شمال غربی سوریه ابراز نگرانی کرده و آن را عاملی برای گسیل بیشتر پناهجویان ساکن ادلب به مناطق جنوبی ترکیه دانسته بود، به همین جهت روس‌ها تا حد زیادی رعایت می‌کردند اما پس از اقدام ترکیه روس‌ها این ملاحظه امنیتی را کنار گذاشتند و از این‌رو در محافل امنیتی ترکیه انتقادات علیه اقدام اردوغان بالا گرفت.
اقدام دیگر روسیه وضع بعضی از مقررات فلج‌کننده علیه دولت اردوغان بود مسکو اعلام کرد که صادرات گاز به ترکیه را متوقف می‌کند و حال آنکه ترکیه هم اینک ضمن وابستگی 60 درصدی به صادرات گاز روسیه، زمستان را پیش‌رو دارد و این اقدام می‌تواند فشار زیادی را به دولت وارد کند. علاوه بر آن کرملین فعالیت بخش زیادی از حدود 2000 شرکت ترکیه که در روسیه فعالیت می‌کردند را به حالت تعلیق درآورد. بعضی از این شرکت‌ها در حوزه گردشگری فعالیت می‌کردند و به کار ساماندهی 3 تا 4 میلیون توریست روسی که سالانه به ترکیه سفر می‌کردند، مشغول بودند.
دولت پوتین در اقدامی دیگر اعلام کرد که برای مجازات نظامی منتظر مصوبه دوما می‌ماند و حال آنکه همزمان رئیس دومای روسیه اعلام کرد که ما خواهان اقدام متقابل روسیه هستیم. به میان کشیدن پای پارلمان از یک سو، واکنش احتمالی نظامی روسیه را در حد و اندازه «واکنش ملی» ارتقاء می‌دهد و از سوی دیگر اضطراب زیادی را به دولت مهاجم ترکیه وارد می‌کند.
5- روسیه در این میان علی‌القاعده واکنش نظامی خواهد داشت چرا که تنبیهات اقتصادی که در جای خود تیغ دو لبه به حساب می‌آید، نمی‌تواند ضربه امنیتی ترکیه را جبران کند کما اینکه واکنش ارتش روسیه در روز واقعه هم از در پیش بودن اقدام نظامی حکایت می‌کرد. مقامات روسیه می‌گویند در انتظار عذرخواهی ترکیه نشسته‌اند و در عین حال مقامات ارشد ترکیه اگرچه اظهارات رو به تنازلی داشته‌اند اما در مفهوم رسمی، عذرخواهی نکرده‌اند. عذرخواهی ترکیه به این معنا خواهد بود که مسئولیت خطا در شلیک به هواپیمای نظامی روسیه را پذیرفته است. چنین پذیرشی توأم با تبعات خاص خواهد بود و به روسیه حق می‌دهد تا اقدام متقابل انجام داده و خسارات وارده را از دولت ترکیه مطالبه کند. پذیرش چنین مسئولیتی، موقعیت اردوغان را متزلزل می‌کند و هزینه‌های ترکیه در این ماجرا را به گردن اردوغان می‌اندازد.
6- با وضعیت پیش آمده، بیش از گذشته، امکان برقراری منطقه پرواز ممنوع در شمال سوریه دشوار شده است. شاید این سنگین‌ترین هزینه‌ای است که ترکیه در این ماجرا پرداخت کرده است. ترکیه در طول سه سال گذشته همواره بر لزوم برقراری منطقه پرواز ممنوع شمال سوریه تأکید داشته و در این موضوع، مدت‌ها با آمریکا اختلاف داشت و آمریکا با نگاه به شرایط روی زمین منطقه شمال و حضور گروه‌های مختلف که همه مسلح هستند، ایجاد منطقه پرواز ممنوع را غیرممکن ارزیابی می‌کرد. بعد از وقایع پاریس آمریکایی‌ها به طور غیرمترقبه از لزوم ایجاد منطقه پرواز ممنوع سخن گفتند. هدف مشترک آمریکا و ترکیه در این موضوع این بود که با ایجاد منطقه پرواز ممنوع امکان حرکت زمینی نیروهای شبه نظامی وابسته به ارتش ترکیه و ارتش آمریکا را فراهم نمایند و از سوی دیگر به مخالفان وابسته به خود در سوریه موقعیت مطمئن‌تری ببخشند. اسقاط هواپیمای نظامی روسیه، وضعیت منطقه شمال سوریه به ضرر طرح ایجاد منطقه پرواز ممنوع را متحول کرده و دسترسی به آن را به شدت دشوار کرده است. در عین حال واقعیت این است که مقامات آمریکایی علی‌رغم آنکه از امکان‌پذیر بودن ایجاد منطقه پرواز ممنوع سخن گفته‌اند اما هنوز موانعی که در گذشته وجود داشت و باعث بروز اختلاف بین آمریکا و ترکیه درباره ایجاد چنین منطقه‌ای شده بود، وجود دارد.
سعدالله زارعی
1- اقدام جسارت‌آمیز ترکیه در ساقط کردن یک جنگنده روسی در خاک سوریه حساس‌تر از آن بود که ارتش ترکیه، پیش از اقدام از درک تبعات آن عاجز باشد و دقیقاً به همین دلیل نمی‌توان پذیرفت که ارتش اردوغان این اقدام را خودسرانه و بدون هماهنگی با یک «قدرت مؤثر» انجام داده است. ترکیه اگرچه عضو ناتو است اما با نگاه به سوابق ناتو- و بخصوص تجربه عملکرد آن در بحران اوکراین- این قدرت مؤثر، ناتو نیست. مواضع احتیاط‌آمیز ناتو در مواجهه با این بحران و دعوت از سران دو کشور برای خویشتنداری نشان می‌دهد، اردوغان با اتکا به ناتو نمی‌توانسته به جنگنده روسیه حمله کرده باشد. مواضع متحدانه آمریکایی‌ها و قرار گرفتن آنان کنار ترکیه به خوبی از اطلاع و هماهنگی آمریکایی‌ها حکایت می‌کند اما واقعیت این است که بعد از شکست مداخله در عراق و افغانستان، استراتژی آمریکایی‌ها در منطقه خاورمیانه مداخله مستقیم نیست و از این‌رو باید گفت آمریکایی‌ها به طور واقعی و عملیاتی کنار اردوغان قرار نمی‌گیرند و در واقع در این صحنه او تنها خواهد بود.
2- بعضی از تحلیلگران مدعی شده‌اند که این اقدام ارتباطی با اردوغان نداشته و اقدامی است که از سوی ارتش ترکیه به وقوع پیوسته است اما دلایل روشنی وجود دارد که این گمانه‌زنی را رد می‌کند. این درست است که میان دولت اردوغان و ارتش ترکیه اختلاف نظرهایی وجود دارد اما در این اختلافات طرف افراطی، اردوغان و طرف متعادل، ارتش است. در بحران سوریه، ارتش سیاست دولت ترکیه را نادرست می‌داند با این وصف چطور ممکن است، ارتش علیه دولت سوریه و متحد آن علی‌رغم مخالفت اردوغان دست به عملیات نظامی بزند؟ بنابراین می‌توان گفت عده‌ای با آسمان و ریسمان کردن می‌خواهند گریزگاهی برای اردوغان بیابند و حال آنکه اردوغان با اصرار به سیاست، خود راه گریز را بر خویش بسته است.
3- شواهد و قرائن بیانگر آن است که ترکیه به شدت از عواقب اقدام نظامی خود علیه روسیه ترسیده است. تغییر پی‌درپی مواضع ترکیه عمق این نگرانی را برملا می‌کند. در حالی که اردوغان بلافاصله پس از اقدام علیه جنگنده روسی، سرنگون شدن سوخو 24 را اقدامی درست در راستای امنیت و حقوق ترکیه معرفی کرده بود، فردای آن روز احمد داوود اوغلو- نخست‌وزیر- گفت که پدافند هوایی ترکیه، ملیت هواپیما را نمی‌دانسته است. پس از آن اردوغان درصدد برآمد با پوتین صحبت کند ولی به گفته خودش با امتناع رئیس‌‌جمهور روسیه مواجه شده است و دو روز بعد اردوغان گفت که از حادثه به وجود آمده، عمیقاً متأسف است و پس از آن اوغلو گفت کشورش نمی‌خواهد در واکنش به اقدامات مقابله‌جویانه روسیه، اقدام مشابهی انجام دهد. اینکه ترکیه به سرعت از هجوم به بیان اظهار تأسف رسیده است، نشان‌دهنده نگرانی عمیق آن می‌باشد.
4- برخلاف رفتار عجولانه و رنگ به رنگ ترکیه، دولت روسیه با طمأنینه، اقداماتی را به عمل آورد که از تسلط رهبران آن و توانایی مدیریتی آنها خبر می‌دهد. پوتین در اولین واکنش گفت کشورش از پشت خنجر خورده است. اشاره پوتین از یک سو به توافقی بود که هفتم سپتامبر 2015- 16 شهریور 94- میان دو دولت روسیه و ترکیه درباره عملیات هوایی در آسمان سوریه موسوم به «قرارداد آسمان باز» امضاء شده و براساس آن جنگنده‌های روسیه در آسمان سوریه به پرواز درآمده‌اند به همین دلیل استناد دولت بر اینکه چند دقیقه یا چند ثانیه هواپیمای روسی در آسمان ترکیه بوده‌اند، وجهی ندارد. پوتین از سوی دیگر در این اظهارات نگاهی هم به خیانت آمریکایی‌ها داشت چرا که روسیه، آمریکا را در جریان پروازها و هواپیماهای پروازی قرار داده بود و این موضوع ضمن آنکه از هماهنگی بین آمریکا و ترکیه در اسقاط هواپیمای روسی خبر می‌دهد، مخاطبان سخن پوتین را هم مشخص می‌نماید.
روسیه در اقدامی دیگر، پس از واقعه مذکور، حرکت هواپیماهای خود به سمت شمال و به‌خصوص شمال غرب سوریه را توسعه داد تا ثابت کند که اهمیتی برای حساسیت‌‌های ترکیه قایل نیست. ترکیه پیش از این از انجام پروازهای روسیه در منطقه شمال غربی سوریه ابراز نگرانی کرده و آن را عاملی برای گسیل بیشتر پناهجویان ساکن ادلب به مناطق جنوبی ترکیه دانسته بود، به همین جهت روس‌ها تا حد زیادی رعایت می‌کردند اما پس از اقدام ترکیه روس‌ها این ملاحظه امنیتی را کنار گذاشتند و از این‌رو در محافل امنیتی ترکیه انتقادات علیه اقدام اردوغان بالا گرفت.
اقدام دیگر روسیه وضع بعضی از مقررات فلج‌کننده علیه دولت اردوغان بود مسکو اعلام کرد که صادرات گاز به ترکیه را متوقف می‌کند و حال آنکه ترکیه هم اینک ضمن وابستگی 60 درصدی به صادرات گاز روسیه، زمستان را پیش‌رو دارد و این اقدام می‌تواند فشار زیادی را به دولت وارد کند. علاوه بر آن کرملین فعالیت بخش زیادی از حدود 2000 شرکت ترکیه که در روسیه فعالیت می‌کردند را به حالت تعلیق درآورد. بعضی از این شرکت‌ها در حوزه گردشگری فعالیت می‌کردند و به کار ساماندهی 3 تا 4 میلیون توریست روسی که سالانه به ترکیه سفر می‌کردند، مشغول بودند.
دولت پوتین در اقدامی دیگر اعلام کرد که برای مجازات نظامی منتظر مصوبه دوما می‌ماند و حال آنکه همزمان رئیس دومای روسیه اعلام کرد که ما خواهان اقدام متقابل روسیه هستیم. به میان کشیدن پای پارلمان از یک سو، واکنش احتمالی نظامی روسیه را در حد و اندازه «واکنش ملی» ارتقاء می‌دهد و از سوی دیگر اضطراب زیادی را به دولت مهاجم ترکیه وارد می‌کند.
5- روسیه در این میان علی‌القاعده واکنش نظامی خواهد داشت چرا که تنبیهات اقتصادی که در جای خود تیغ دو لبه به حساب می‌آید، نمی‌تواند ضربه امنیتی ترکیه را جبران کند کما اینکه واکنش ارتش روسیه در روز واقعه هم از در پیش بودن اقدام نظامی حکایت می‌کرد. مقامات روسیه می‌گویند در انتظار عذرخواهی ترکیه نشسته‌اند و در عین حال مقامات ارشد ترکیه اگرچه اظهارات رو به تنازلی داشته‌اند اما در مفهوم رسمی، عذرخواهی نکرده‌اند. عذرخواهی ترکیه به این معنا خواهد بود که مسئولیت خطا در شلیک به هواپیمای نظامی روسیه را پذیرفته است. چنین پذیرشی توأم با تبعات خاص خواهد بود و به روسیه حق می‌دهد تا اقدام متقابل انجام داده و خسارات وارده را از دولت ترکیه مطالبه کند. پذیرش چنین مسئولیتی، موقعیت اردوغان را متزلزل می‌کند و هزینه‌های ترکیه در این ماجرا را به گردن اردوغان می‌اندازد.
6- با وضعیت پیش آمده، بیش از گذشته، امکان برقراری منطقه پرواز ممنوع در شمال سوریه دشوار شده است. شاید این سنگین‌ترین هزینه‌ای است که ترکیه در این ماجرا پرداخت کرده است. ترکیه در طول سه سال گذشته همواره بر لزوم برقراری منطقه پرواز ممنوع شمال سوریه تأکید داشته و در این موضوع، مدت‌ها با آمریکا اختلاف داشت و آمریکا با نگاه به شرایط روی زمین منطقه شمال و حضور گروه‌های مختلف که همه مسلح هستند، ایجاد منطقه پرواز ممنوع را غیرممکن ارزیابی می‌کرد. بعد از وقایع پاریس آمریکایی‌ها به طور غیرمترقبه از لزوم ایجاد منطقه پرواز ممنوع سخن گفتند. هدف مشترک آمریکا و ترکیه در این موضوع این بود که با ایجاد منطقه پرواز ممنوع امکان حرکت زمینی نیروهای شبه نظامی وابسته به ارتش ترکیه و ارتش آمریکا را فراهم نمایند و از سوی دیگر به مخالفان وابسته به خود در سوریه موقعیت مطمئن‌تری ببخشند. اسقاط هواپیمای نظامی روسیه، وضعیت منطقه شمال سوریه به ضرر طرح ایجاد منطقه پرواز ممنوع را متحول کرده و دسترسی به آن را به شدت دشوار کرده است. در عین حال واقعیت این است که مقامات آمریکایی علی‌رغم آنکه از امکان‌پذیر بودن ایجاد منطقه پرواز ممنوع سخن گفته‌اند اما هنوز موانعی که در گذشته وجود داشت و باعث بروز اختلاف بین آمریکا و ترکیه درباره ایجاد چنین منطقه‌ای شده بود، وجود دارد.
سعدالله زارعی