ایمان آگاهانه آری ایمان کورکورانه و ناپایدار هرگز

 

 ایمان آگاهانه از دیدگاه رهبر معظم انقلاب
یکی از این جلسات به موضوع ایمان آگاهانه اختصاص داشت که مباحث این جلسه را به همراه توضیحاتی در مورد آن ذکر می‌نماییم.
«ایمان از روی آگاهی» نامی است که حضرت آیت‌الله خامنه‌ای برای سخنرانی روز چهارم ماه رمضان سال ۵۳ در مسجد امام حسن علیه‌السلام مشهد انتخاب کرده‌اند. آیه‌ ۲۵۸ سوره‌ بقره اولین آیه‌ انتخاب‌شده برای این جلسه و از آیات معروف قرآن است: «آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنزِلَ إِلَیْهِ مِن رَّبِّهِ...» پیامبران خود به آنچه به آنها نازل شده، ایمان آورده‌اند و مانند رهبران سیاسی نیستند که به آنچه می‌گویند ایمان لازم را نداشته باشند. بحث با مطرح‌کردن سه نوع ایمان دنبال می‌شود: ایمان متعصبانه، ایمان مقلدانه، و ایمان آگاهانه. تنها ایمان سعادت‌بخش‌ که تا پایان عمر با انسان همراه است، «ایمان آگاهانه» است. چند نکته پیرامون کلمه‌ «اولی‌الالباب» یکی از موضوعات جذاب این سخنرانی است: اولی‌الالباب یعنی خردمندان. اما در فرهنگ قرآنی به کسی که زرنگی‌های رایج در روابط اجتماعی را دارد خردمند نمی‌گویند. امام جماعت آن روزهای مسجد امام حسن علیه‌السلام در این جلسه تعریف دیگری از واژه‌ خردمند بر مبنای قرآن ارائه می‌دهند.
ایمان آگاهانه، ایمان ارزشمند
رهبر انقلاب در این جلسه در تفسیر آیه ۲۵۸ سوره بقره می‌فرمایند:
«۱. اولاً ایمان یک خصلت برجسته‌ پیامبران خدا و مؤمنان و دنباله‌روان آنهاست؛ ایمان داشتن، باور داشتن به رسالت خود. فرق میان رهبران الهی مانند راه‌روِ این راه به آنچه می‌گوید و گامی که برمی‌دارد، با همه‌ وجودش صمیمانه مؤمن است. درحالی‌که سیاستمداران عالم، احیاناً سخنان زیبایی و بیانات دلکش و شیوایی ممکن است داشته باشند، اما به آنچه می‌گویند، ایمان ندارند.
 نتیجه‌گیری: ایمان و باور، خاصیت وابستگان به دعوت اسلام است. آدم‌هایی که ایمان و باوری ندارند و فقط چون دیگران رفتند، اینها هم احتیاطاً دارند می‌روند، اینها در قلمرو فکر اسلامی داخل نیستند. رودربایستی هم ندارد. ایمان لازم است.
۲. سمع، یعنی شنوایی. حالت شنوایی، غیراز گوش است، گوش به‌معنای یک عضو بدن، با لفظ اُذُن در عربی تعبیر می‌شود. وقتی می‌گویند سمعنا یعنی ما با تمام وجود فهمیدیم که آنچه را که خدا برای ما معین کرده و فرستاده بود. و اطاعت ما از روی روشنی و آگاهی و سمع بود.
ایمان دو جور است: یک جور ایمان مقلدانه و متعصبانه. از بعضی‌ها اگر بپرسی، از کجا گفتی که پیغمبر اسلام حق است؟ هیچ نمی‌دانند. چون مردم کوچه و بازار و پدرها و معلم توی مدرسه می‌گویند پیغمبر حق است، این هم می‌گوید پیغمبر حق است. البته ایمان هم دارد. یعنی باورش آمده که پیغمبر حق است. اما این باور از روی تقلید و چشم‌بسته به‌دست آمده است. این ایمان مقلدانه است.
ایمان متعصبانه هم مثل همین ایمان مقلدانه است؛ که بعضی‌ها حاضرند العیاذبالله به پیغمبرهای دیگر بی‌احترامی کنند، برای خاطر دلخوشی پیغمبر ما! چون فلان عمل را ما مسلمان‌ها انجام می‌دهیم درست است و چون دیگران فلان عمل دیگر را انجام می‌دهند، غلط است. یک ایمانی دارد، اما این ایمان متکی به دلیل نیست، فقط از روی تعصب است.
ایمان مقلدانه و متعصبانه در اسلام، هیچ قیمتی ندارد. یکی از دلایل این بی‌ارزش بودن، این است که ایمان وقتی از روی تقلید و تعصب بود، زائل شدنش هم به‌آسانی کسبِ خودِ ایمان تقلیدی، آسان است.
برادران! ایمان ارزشمند، ایمان آگاهانه است، ایمان توأم با درک و شعور است، ایمانی است که از روی بصیرت و چشم باز و بدون ترس از اشکال به‌وجود آمده باشد.
معنای خردمند در قرآن
رهبر انقلاب در این جلسه در تفسیر آیه 190 سوره آل عمران که معنی آن چنین است: «به یقین در آفرینش آسمان‌ها و زمین و آمد و شد شب و روز نشانه‌های روشنی است برای خردمندان.»
می‌فرمایند: «این نشانه‌ها (آیات) برای چه کسانی است؟ برای گیج‌ها؟ برای بی‌هوش‌ها؟ برای آنان‌که نمی‌اندیشند؟ ابداً. لأولی‌الألباب. برای خردمندان. خردمند. آنکه دارای خرد و نیروی فهمیدن است و آنان همه‌ مردمند، در صورتی که فکر و هوششان را به‌کار بیندازند.»
رهبر انقلاب در این جلسه در تفسیر آیات 191 و 192 سوره آل عمران که معنی آن چنین است: «آنها که خدا را در حال ایستاده و نشسته و به ‌یک پهلو خوابیده یاد می‌کنند و در آفرینش آسمان‌ها و زمین می‌اندیشند (و به‌دل و زبان می‌گویند) پروردگار ما! این همه را به بیهودگی نیافریده‌ای و تو از بیهودگی‌ها منزه و پیراسته‌ای! پس ما را از شکنجه‌ آتش محفوظ بدار.» و «پروردگار ما! بی‌گمان هر که را با آتش درافکنی، زبون و سرافکنده‌اش ساخته‌ای. و ستمگران را هیچ یاور و مددی نیست.» می‌فرمایند:
«۱. اگر مردم معمولی بخواهند خردمندان را معرفی کنند می‌گویند خردمند آن کسی است که در همه‌ امور زندگی‌اش پیشرو است، در هیچ کار سرش کلاه نمی‌رود، در کاسبی‌ها، در پلتیک‌ها، در سیاست‌بازی‌ها، در معارضه‌ها و مقابله‌های با حریف‌ها، همه‌جا دستِ او روی دست حریف‌هاست. قرآن اما چون هیچ یک از این بازیگری‌ها را قبول ندارد، چون ارزش واقعی را برای انسان، اتصال و ارتباط با خدا می‌داند، خردمند را به این صورت معرفی می‌کند: خردمند از نظر قرآن آن کسی است که این عالی‌ترین ارزش‌ها را بیش از همه چیز و همه کس مورد نظر داشته باشد. «الذین یذکرون» خردمندان آن کسانی‌اند که یاد می‌کنند خدا را... در همه حال به یاد خدایند. اما این به یاد خدا بودن به‌معنای یک حالت عرفانی خلسه‌آمیز درویش‌مآبانه نیست... یاد خدا بودن فعال. یاد خدا بودنی که عمل محسوب می‌شود.
۲. خردمندان آن کسانی‌اند که در حال تفکر باشند، بعد که این تفکر و اندیشمندی را انجام می‌دهند به زبان دل و زبان ظاهر می‌گویند پروردگار ما! این را به بیهوده نیافریده‌ای. منزهی تو از این کار که به بیهوده بیافرینی؛ یعنی مهم‌ترین و اساسی‌ترین نقطه‌ ایدئولوژی.
هر ایدئولوژی زندگی‌ساز، نقطه‌ اساسی‌اش این است که من اینجا برای کاری هستم... پس من مسئولیتی دارم و در این نظم عجیب یک جایی هم من دارم که اگر آنجا کار را به‌ صورت درست و صحیح، آن عمل را آن‌چنانی که تو خواسته‌ای انجام ندهم، این نظم را خراب کرده‌ام.»
ایمان آگاهانه، ایمان مطلوب در اسلام
رهبر انقلاب در این جلسه در تفسیر آیه 193 سوره آل عمران که معنی آن چنین است: «پروردگار ما! (به‌گوش دل و با تفکر در پدیده‌های خلقت) صدای نداکننده‌ای را که به ایمان فرامی‌خواند (و می‌گفت) به پروردگارتان ایمان آورید، شنیدیم و در پاسخ به این ندای تکوین، ایمان آوردیم.»
می‌فرمایند: «آن کسانی که ندای منادی را شنیدند که برای ایمان ندا می‌کرد و بعد ایمان آوردند، چه‌جور ایمانی آوردند؟ یک نفر گفته ایمان بیاورید، آن وقت ایمان آوردید. نه؛ اینها همان اولی‌الالبابند، همان متفکرانند. این منادی ممکن است به ظاهر پیغمبری باشد، اما در باطن، پیامبر عقل و تفکر و بینش آنها است که آنها را به سوی ایمانِ به خدا فرامی‌خواند و دعوت می‌کند. پس منادی به آنها گفته ایمان بیاورید و آنها از روی درک و شعور و آگاهی کامل ایمان آوردند. این‌جور ایمانی در اسلام مطلوب است: ایمان آگاهانه.»
نفی ایمان‌های کورکورانه‌‌ و متعصبانه
رهبر انقلاب در این جلسه در تفسیر آیه 104 سوره مائده که معنی آن چنین است: «و چون به آنان گفته شود که بیایید و آنچه را خدا فرستاده و پیامبر می‌آموزد، بیازمائید و بفهمید گویند: راه و رسمی که پدران خود را بر آن یافتیم ما را بس! ولو پدرهایتان هیچ چیز نمی‌فهمیدند و هیچ راهی نمی‌یافتند، بازهم شما از آنها تقلید می‌کنید؟»
می‌فرمایند: «چون ایمان آگاهانه از نظر اسلام مطلوب است و خدای متعال ایمان ناآگاهانه را قبول ندارد و ارج و ارزشی برایش قائل نیست؛ لذا چندین جای قرآن، ایمان‌های کورکورانه،‌ مقلدانه و‌ متعصبانه، که غالباً هم این‌جور ایمان‌ها آدم را با مغز به زمین می‌کوبند، این چنین ایمان‌هایی را با شدت توبیخ می‌کند.»
ایمان آگاهانه، ایمان پایدار در سختی‌ها
بخشی از بیانات آیت‌الله خامنه‌ای در53/6/30 در مسجد امام حسن علیه‌السلام مشهد:
«آن ایمانی که فلان مرد مسلمان دارد، [که] برای نگه داشتنش باید بگوییم روزنامه نخواند، فلان کتاب را نخواند، در کوچه‌بازار راه نرود، با فلان کس حرف نزند، سرما و گرما نخورد، آفتاب و مهتاب نبیند، تا بماند؛ این ایمان، متأسفانه نخواهد ماند. ایمانی لازم است که آن‌چنان آگاهانه انتخاب شده باشد که در سخت‌ترین شرایط هم آن ایمان از او گرفته نشود. «اِلّا مَن أُکرِهَ وَ قَلبُهُ مُطمَئِنٌّ بِالإِیمانِ»(نحل۱۰۶) آیه‌ قرآن می‌گوید: اگر در زیر شکنجه، برای خاطر آنکه دشمن را از خود، لحظه‌ای منصرف کنی، یک جمله گفتی، بگو، ایمان تو ایمانی نیست که با شکنجه از قلبت زائل بشود. آن ایمانی که خَبّاب‌بن اَرَت دارد، آهن را داغ می‌کردند به گردنش می‌چسباندند، شوخی نیست، آهن گداخته را به بدنش نزدیک می‌کردند و به پوست بدنش می‌چسبانیدند، او به‌خاطر آن ایمان آگاهانه‌ عمیقش، دست برنمی‌داشت، ایمان این است.»(1)
ایمان آگاهانه، لازمه شرایط امروز
در ادامه توضیحاتی در مورد این دیدگاه‌های رهبر معظم انقلاب ارائه می‌گردد.
ایمان آگاهانه برای شرایط امروز ما بسیار لازم است. در زمانه ما از یک سو رسانه‌ها و وسایل ارتباط جمعی گسترش حیرت‌انگیزی یافته‌اند و تمامی جهانیان به آنها دستیابی دارند و از سوی دیگر دشمنی‌ها با اسلام از جانب مستکبران جهان که امکانات رسانه‌ای بسیار گسترده‌ای دارند عمیق‌تر گردیده و دشمنان اسلام از طریق امکانات رسانه‌ایشان انواع و اقسام شبهه‌پراکنی‌ها، سیاه‌نمایی‌ها، افترازنی‌ها و انحراف‌افکنی‌ها علیه اصول، آموزه‌ها و معارف دینی را به کار می‌گیرند.
در حال حاضر در فضای مجازی انواع و اقسام مطالبی که به نوعی هجمه به دین مقدسات محسوب می‌گردند موج می‌زنند و به راحتی دسترسی به آنها امکانپذیر است.
راه مصونیت در برابر این تهاجم فرهنگی و عقیدتیِ گسترده، همین ایمان آگاهانه است.
خطرهای دوری از ایمان آگاهانه
متأسفانه بسیاری از مردم آگاهی کمی در دین دارند و بیشتر اعتقادات و آموزه‌های دینی‌اشان را چون از کودکی از این و آن شنیده‌اند و تحقیق و مطالعه‌ای در دین ندارند. این افرد حتی نمازی را هم که می‌خوانند نه می‌دانند چرا می‌خوانند و نه معنی اذکارش را می‌دانند. این امر خطرات زیادی دارد.
یک خطر آن است که اعتقادات این دسته از مردم کم‌عمق است و بهره کمی از دینشان می‌برند و ثواب کمی هم برای عباداتشان می‌نویسند.
خطر دیگر آنکه این دسته در برابر هجمه‌ها ضعیف می‌شوند و اعتقاداتشان در معرض هجمه دستخوش تغییر و تحول می‌گردد. بارها مشاهده شده کسانی که از کودکی و در خانواده اعتقادات محکم دینی نداشته‌اند در بزرگسالی به دلیل آنکه در محیط‌های مختلف از جمله فضای مجازی در معرض بمباران شبهات و مطالب انحرافی قرار گرفته‌اند در اعتقاداتشان تجدیدنظر کرده‌اند و حتی گاهی که البته به ندرت اتفاق افتاده است از دین رویگردان شده‌اند و مثلاً ترک نماز و ترک واجبات کرده‌اند.
یکی دیگر از خطرات آن است، کسانی که ضعف آگاهی و معرفت دارند در زمان فتنه‌ها به سرعت گمراه می‌شوند و نمی‌توانند حق را از باطل تشخیص دهند و ممکن است در جریان فتنه دچار خسارتهای عظیمی شوند.
متأسفانه بسیاری از مردم حتی کسانی هم که خیلی مؤمن به حساب می‌آیند و بسیار به عبادات مشغولند مطالعه کمی در دین دارند. اگر از این افراد بپرسید که آیا تا به حال یک بار قرآن را از اول تا به آخر خوانده‌اید یا یک بار تفسیر قرآن را مطالعه کرده‌اید یا یک بار نهج‌البلاغه را خوانده‌اید یا یک بار یک رساله توضیح‌المسائل را کامل خوانده‌اید پاسخ می‌دهند خیر و اگر بپرسی چرا، اغلب پاسخ می‌دهند وقت نکرده‌ام در حالی‌که این پاسخ پذیرفته نیست چرا که خواندن هر کدام یک یا چند ماه بیشتر وقت نمی‌خواهد و کسانی که در سن میانسالی و پیری قرار دارند نمی‌توانند ادعا کنند نتوانسته‌ایم بلکه باید بگویند نخواسته‌ایم.
متأسفانه بسیاری از مردم برای خیلی از کارهایشان وقت زیادی می‌گذارند اما وقتی که برای دین می‌گذارند فقط روزی چند دقیقه است و منحصر به نمازخواندن است.
به امید آنکه همگی ما ایمان آگاهانه داشته باشیم و در مسیر ارتقای روزافزون معرفت و آگاهی دینیمان گام برداریم.
در پایان لازم به ذکر است که در تاریخ پنج‌شنبه 14/8/94 در صفحه معارف مطلب کوتاهی تحت عنوان خطرات دوری از ایمان آگاهانه آمده بود که در واقع بخشی از تبیین سخنان مقام معظم رهبری در همین مقاله به حساب می‌آمد. بدین وسیله منبع آن تصحیح می‌گردد.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1- منبع کلیه سخنان رهبر معظم انقلاب که تا به اینجا ذکر شد عبارت است از: طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن، خلاصه‌ جلسه سوم: ایمان آگاهانه، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله العظمی سیدعلی خامنه‌ای، 1394/4/10.
تهیه و تنظیم: کامران پورعباس