راه کارهای گسترش بینش و منش اهل بیت(ع) در بیان امام رضا علیه السلام
* علی جواهردهی
هر تکلیفی متضمن حقی و هر حقی متضمن تکلیفی است. همان طوری که امامان، مکلف به تکالیفی در قبال امت هستند، همچنین امت در قبال امام تکالیفی دارد که از حقوق امام شمرده می‌شود. نویسنده با مراجعه با آموزه‌های وحیانی حضرت امام رضا(ع) بر آن است تا یکی از تکالیف امت و حقوق امام(ع) را تبیین کند.
حقوق امام و تکالیف امت
براساس آموزه‌های اسلام، حقوقی برای امام(ع) ثابت است که به عنوان تکالیف وظایف امت مطرح شده است. از جمله این تکالیف امت می‌توان به مواردی چون امامت شناسی و معرفت پیشوایان (وسائل الشیعه، ج 16، ص 246)، محبت و دوستی پیشوایان (شوری، آیه 23)، اعتقاد قلبی و ایمان به پیشوایان، اطاعت از پیشوایان (آل‌عمران، آیه 31؛ نساء، آیه 59؛ احزاب، آیه 21)، ارتباط با پیشوایان (حجرات، آیه 2؛ احزاب، آیات 6 و 53)، نصرت پیشوایان (آل‌عمران، آیه 81؛ محمد، آیه 7)، رضایت به قضاوت پیشوایان (احزاب، آیه 36؛ نساء، آیه 59)، مودت و دوستی پیشوایان (شوری، آیه 23؛ آل‌عمران، آیه 61؛ احزاب، آیه 33)، توسل به امامان (مائده، آیه 35)، تولی و تبری (خصال، شیخ صدوق، ج 2، ص 607)، تعلیم و نشر معارف پیشوایان و مانند آنها اشاره کرد.
لزوم احیای امر امامان و پیشوایان
احیای امر امامان (ع) از جمله وظایفی است که در روایات بسیاری بر آن تاکید شده است. امام رضا(ع) در روایتی می‌فرمایند: رحم الله عبداً احیا امرنا ... یتعلم علومنا و یعلمها الناس، فان الناس لو علموا محاسن کلامنا لاتبعونا؛ رحمت خدا بر بنده‌ای که امر ما را زنده کند... دانش‌های ما را فرا گیرد و به مردم بیاموزد. اگر مردم زیبایی‌های سخنان ما را می‌دانستند، از ما پیروی می‌کردند. (معانی الاخبار، ص 180، ح 1)
همچنین حسن بن محبوب از شعیب العقر قوفی نقل می‌کند که وی گفت: از امام صادق(ع) شنیدم به اصحاب خویش می‌گوید: از خدا پروا کنید و نسبت به یکدیگر نیکوکار و خوش رفتار باشید و برای خدا یکدیگر را دوست بدارید و با یکدیگر ارتباط و تماس داشته باشید و نسبت به هم مهر و محبت بورزید و به دیدار یکدیگر بروید و ملاقات داشته باشید و در امر ما با یکدیگر مذاکره کنید و آن را تذکر دهید و آن را زنده نگه دارید. (کافی، ج 2، ص 175؛ بحارالانوار، ج 71، ص 352؛ وسائل الشیعهًْ، حدیث 16118)
پس یکی از وظایف امت در برابر امام(ع) احیای امر آنان است؛ اما برای اینکه چنین چیزی تحقیق یابد باید انسان اطلاعات و شناخت جامعی از سه‌گانه: شناخت امامان(ع)، احیا و روش‌های آن، امر اهل‌بیت(ع) و مفهوم آن داشته باشد.
1- لزوم شناخت و معرفت امام(ع): اصطلاح امام تنها اختصاص به امامان هدایت نداشته بلکه براساس آیات قرآن اهل ضلالت و کفر و گمراهی نیز دارای امام و پیشوا هستند. خداوند در آیه 12 سوره توبه از امامان کفر سخن به میان آورده و فرموده است: وان نکثوا ایمانهم من بعد عهدهم وطعنوا فی دینکم فقاتلوا ائمهًْ الکفر انهم لا ایمان لهم لعلهم ینتهون؛ و اگر سوگند‌های خود را پس از پیمان خویش شکستند و شما را در دینتان طعن زدند، پس با پیشوایان کفر بجنگید، چرا که آنان را هیچ پیمانی نیست، باشد که از پیمان‌شکنی باز ایستند. همچنین در آیه 41 سوره قصص فرموده است: وجعلنا هم ائمهًْ یدعون الی النار ویوم القیامهًْ لا ینصرون؛ و آنان را پیشوایانی که به سوی آتش می‌خوانند گردانیدیم و روز رستاخیز یاری نخواهند شد. پس لازم است تا انسان شناختی از امامان حق داشته باشد تا بتواند خود را از امامان باطل و کفر دور نگه دارد.
از سویی مدعیان دروغینی نیز وجود دارد که خود را امامان هدایت دانسته و حتی زمام امور مردم را در دست می‌گیرند و بر جایگاه امامت امت تکیه می‌زنند؛ بنابر این لازم است تا امامان هدایت و پیشوایان حق شناخته شوند؛ یعنی همان امامان و پیشوایانی که خداوند درباره آنان فرموده است: وجعلنا منهم ائمهًْ یهدون بامرنا لما صبروا وکانوا بایاتنا یوقنون؛ و چون شکیبایی کردند و به آیات ما یقین داشتند، برخی از آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما مردم را هدایت می‌کردند. (سجده، آیه 24) و نیز در جای دیگر گفته است: وجعلنا هم ائمهًْ یهدون بامرنا و اوحینا الیهم فعل الخیرات و اقام الصلاهًْ و ایتاء الزکاهًْ و کانوا لنا عابدین؛ و آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما هدایت می‌کردند و به ایشان انجام دادن کارهای نیک و برپاداشتن نماز و دادن زکات را وحی کردیم و آنان پرستنده ما بودند. (انبیاء، آیه 73) و همین پیشوایان هستند که در نهایت، زمام امور جهان را به عنوان وارثان صالح به دست می‌گیرند (انبیاء، آیه 105) و به اراده الهی حکومت جهانی مستضعفان علیه مستکبران را در سایه عدالت ایجاد کرده و فلسفه بعثت پیامبران و ارسال رسولان و انزال کتب را تحقق می‌بخشند (حدید، آیه 25) و فلسفه تاریخ را به سوی آن پیش می‌برند: ونرید ان نمن علی الذین استضعفوا فی الارض و نجعلهم ائمهًْ و نجعلهم الوارثین؛ و خواستیم برکسانی که در آن سرزمین فرو دست شده بودند منت نهیم و آنان را پیشوایان مردم گردانیم و ایشان را وارث زمین کنیم. (قصص، آیه 5) اینان همان اولوا الامر هستند که خداوند در آیه 59 سوره نساء زمام امور امت را پس از پیامبر(ص) به دست با کفایت ایشان سپرده و فرمود: ای کسانی که ایمان آورده‌اید، خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را نیز اطاعت کنید، پس هر گاه در امری اختلاف نظر یافتید، اگر به خدا و روز بازپسین ایمان دارید، آن را به خدا و پیامبر عرضه بدارید، این بهتر و نیک‌فرجام‌تر است.
شناخت چنین امامان و پیشوایان ضرورت دارد؛ زیرا در قیامت نامه اعمال امت به دست امام زمان هر امتی داده می‌شود و هر کسی در صف امام کفر و ایمان خویش قرار می‌گیرد. (اسراء، آیه 71) پس اگر ما امامان خویش را به درستی و راستی نشناسیم، در مسیر جاهلیت قرار می‌گیریم و ناتوان از شناخت و انتخاب و پیروی از حق و حقیقت خواهیم بود. در روایات آمده است کسی که هادی امت و راهبر حقیقی‌اش را نشناسد، از گزند دزدان راه در امان نمی‌ماند و به بیراهه گمراهی گرفتار می‌شود، لذا امیرمومنان امام علی(ع) عدم شناخت امام و عدم شناخت حجت واجب الاطاعهًْ خداوند در زمین را، کمترین چیزی معرفی می‌کند که کسی به واسطه آن گمراه می‌شود؛ یعنی نشناختن امام و هادی راه، همان و به گمراهی دچار شدن همان، امام صادق(ع) فرمود: من مات و لم یعرف امام زمانه مات میتهًْ جاهلیهًْ؛ کسی که بمیرد و امام زمان خویش را نشناسد، در واقع به مرگ جاهلیت مرده است. ( وسائل الشیعه، ج 16، ص 246) سپس فرمود: «پس بر شما باد به اطاعت و پیروی... کرامت‌ها و برگزیده‌های قرآن از آن ماست و مائیم گروهی که خداوند اطلاعت آنها را واجب گردانیده است». (محاسن برقی، ج 1، ص 153، ح 78)
2- امر امامان و اهل بیت(ع): یکی دیگر از مسائلی که در روایات تاکیده شده «امرنا» است. مراد از امر اهل بیت(ع) و امامان چیست؟ می‌دانیم که امر در فرهنگ قرآنی به کارها و امور بسیار مهم و دارای اهمیت اطلاق می‌شود. امور اجتماعی و سیاسی جامعه و امور اخروی به سبب اهمیت به عنوان «امر» معرفی می‌شود. صاحبان امر و اولوا‌‌‌الامر به کسی گفته می‌شود که ولایت سیاسی و اجتماعی جامعه را در اختیار دارد. بنابر این، امر اهل بیت(ع) همه امور مهم از جمله مقام ولایت و امامتی است که ایشان در اختیار دارند. شناخت جایگاه و مقامات امامان(ع) پس از شناخت اصل امام و شخص او از تکالیف و وظایفی است که بر مردم نهاده شده است. وقتی انسان به هر طریقی شخص امام زمان خویش را شناخت، باید نسبت به مقامات آن حضرت (ع) نیز شناخت پیدا کند تا مراعات آداب و اصول را نسبت به آنان داشته باشد. همچنین این شناخت موجب می‌شود تا به درستی از مقام امامت آنان بهره‌گیرد و ضمن حفظ حقوق آنان و تکالیف خویش، به درستی از راهنمایی آنان در هر زمینه‌ای بهره‌مند شود. فرهنگ و گفتمان اهل بیت(ع) و تفسیر و مذهب آنان در تبیین و اجرای اسلام از مصادیق دیگر امر آنان است که از آیات و روایات می‌توان این معنا را به دست آورد. البته امامان(ع)، امر خویش را تبیین کرده و گفته‌اند که مراد از آن چیست؟ در این باره در ادامه بحث به تفصیل به آن پرداخته خواهد شد.
3- احیای امر اهل بیت(ع): زنده نگه داشتن هر چیزی با توجه به آن چیز معنا می‌یابد. اگر ما امر اهل بیت(ع) را معارف آنان بدانیم، احیاء آن همانا به تعلیم و تعلم خواهد بود؛ و اگر مراد از امر را گفتمان و مذهب اهل بیت(ع) در برابر گفتمان‌‌های دیگر چون گفتمان خلافت سقیفه بدانیم، مراد از احیای امر آنان همانا احیای گفتمان ولایت و پذیرش ولایت آنان در امور دین و دنیا خواهد بود. پس با توجه به مفهوم و مرادی که از امر بیان می‌شود احیاء، مفهوم خاص خود را می‌یابد و روش احیا و زنده نگه داشتن نیز متفاوت خواهد بود.
چگونگی احیای امر امامان
چنانکه گذشت‌در کتاب معانی الاخبار و کتاب عیون اخبارالرضا روایت شده است که حمدان بن سلیمان از عبدالسلام بن صالح الهروی نقل می‌کند: شنیدم امام رضا (ع) می‌فرمود: خداوند رحمت کند بنده‌ای را که امر ما را احیا کند. پس گفتم: چگونه امر شما احیا می‌شود؟ فرمود: علوم ما را می‌آموزند و به مردم می‌آموزند؛ چرا که مردم اگر زیبایی‌های کلام ما را بدانند از آن پیروی می‌کنند. گفتم: ای فرزند رسول‌الله! همان از برای ما از امام صادق(ع) روایت است که ایشان فرمود: هر کسی علمی را بیاموزد تا با آن به جدال با سفیهان بپردازد یا به علما مباهات کند یا شاخص‌های مردم به ایشان رو آورند پس چنین شخصی در آتش دوزخ است. ایشان فرمود: جدم(ع) راست گفت. آیا می‌دانی سفیهان کیانند؟ گفتم: نه! ای پسر پیامبر خدا! آن حضرت(ع) فرمود: آنان قصه‌پردازان از مخالفان ما هستند. آیا می‌دانی چه کسی از علما است؟ گفتم: نه ای فرزند پیامبر خدا! فرمود: آنان علمای اهل بیت محمد(ص) هستند که خداوند اطاعت آنان را فریضه و مودت ایشان را واجب کرده است. پس فرمود: و آیا می‌دانی معنای قول امام صادق(ع) که گفت: شاخص‌های مردم به ایشان روی آورند چیست؟ گفتم: نه! فرمود: یعنی با این سخن کسانی که را منظور دارد که مدعی امامت هستند. (وسائل الشیعهًْ، احادیث 33297 و 33426)
از این روایت به خوبی به دست می‌آید که مراد از امر اهل بیت(ع) چه چیزی است؛ چرا که در روایت بیان می‌شود که فرهنگ و سنت و سیره اهل بیت(ع) همان امر آنان است که مذهب آنان را نیز شامل می‌شود. کسی که می‌خواهد امر اهل بیت(ع) را زنده نگه دارد، باید بر همه عناصر گفتمانی مذهب اهل بیت(ع) وفادار باشد. این فرهنگ را به خوبی بشناسد و به تبلیغ آن بپردازد. در این میان گوشزد کردن این فرهنگ در میان اهل بیت(ع) در هر مجلس و محفلی ضرورت می‌یابد. البته با این کار، دشمنان به طور طبیعی رسوا خواهند شد و دیگر نیازی نیست تا برای اثبات حق، سخن دیگر گفته شود. در حقیقت تبیین حقایق و گفتمان اهل بیت(ع) بدون نیاز به بیان دشمنی و مخالفت‌های مخالفان، خود به تنهایی می‌تواند احیای امر و فرهنگ اهل بیت(ع) باشد؛ زیرا وقتی حقیقت آشکار شود و حق بیاید به طور طبیعی جایی برای باطل نمی‌ماند.
البته در روایتی دیگر امام صادق(ع) به ابعاد دیگری از احیای امر اهل بیت(ع) یعنی همان فرهنگ و مذهب اهل بیت(ع) اشاره می‌کند و می‌فرماید که این احیا تنها به سخن گفتن شدنی نیست بلکه باید علم با عمل آمیخته شود تا احیای فرهنگ و مذهب اهل بیت(ع) انجام گیرد.
درکتاب السرائر از کتاب العیون و المحاسن شیخ مفید از امام صادق(ع) روایت است که فرمود: به دوستداران و اهل ولایت ما سلام برسان و به آنان سفارش تقوای الهی و عمل صالح را داشته باش. اینکه افراد سالم به عیادت بیماران بروند و ثروتمند به عیادت فقیر رفته و کمک و یاری کند و زندگان بر جنازه مردگانشان حاضر شوند و در خانه‌های یکدیگر به ملاقات هم بروند و علم دین را با هم در میان گذارند؛ چرا که این‌ها همان زنده نگه داشتن امر ما است.
خداوند بنده‌ای که امر ما را حیا کند رحمت کند. و ای خثیمه! آنان را آگاه کن که جز از ایشان عمل صالح نخواستیم؛ زیرا ولایت ما جز به ورع به دست نمی‌آید و بدترین مردم در عذاب قیامتی کسی است که عدلی را توصیف کرده ولی خود برخلاف آن عمل کند. (وسائل الشیعه، حدیث 15501)
محمد بن علی بن الحسین در کتاب الاخوان از امام صادق(ع) روایت کرده است که ایشان فرمود: آیا می‌نشینید و حدیث می‌کنید؟ گفتم: بله! فرمود: من این گونه مجالس را دوست می‌دارم. پس امر ما را احیا کنید. خداوند کسی را که امر ما را احیا می‌کند رحمت کند. ای فضیل! هر کسی ما را یاد کند یا یاد ما را داشته باش و در این هنگام از چشمانش مثل بال مگسی اشک بیرون آید خداوند بدان همه گناهانش را می‌بخشد حتی اگر آن گناهان به اندازه کف دریا باشد.(وسائل الشیعه، حدیث 15532)
پس ذکر مصبیت اهل بیت(ع) نیز از مصادیق احیای امر اهل بیت(ع) است؛ زیرا در این گونه مجالس و مذاکرات و تذکر قلبی و زبانی، فرهنگ اهل بیت(ع) بیان و گسترش می‌یابد و دل برای پذیرش آن فراهم می‌آید.
در کتاب دعائم الاسلام، از امام صادق(ع) روایت است که فرمود: خداوند رحمت کند کسی که امر ما را احیا کند. به ایشان عرض شد: چگونه احیاء امر شما ممکن است ای فرزند رسول‌الله! آن حضرت(ع) فرمود: ما را در نزد اهل علم و دین و خرد، یاد کند. (مستدرک الوسائل، حدیث 9565)
همچنین در کتاب دعائم الاسلام، از امام جواد(ع) روایت است که فرمود: به شیعیان ما سلام ما را برسان و آنان را سفارش به تقوای خداوند عظیم کن... تا اینکه فرمود: شیعیان ما در خانه‌هایشان یکدیگر را ملاقات می‌کنند؛ زیرا در این ملاقات‌ها زنده کردن امر ما است. خداوند آن کسی را که امر ما را زنده کند رحمت می‌کند و به بهترین وجه با او برخورد می‌نماید. (مستدرک الوسائل 14386)
از آنچه بیان شد معلوم می‌شود که احیای امر اهل بیت(ع) به معنای زنده نگه داشتن قولی و فعلی مذهب و گفتمان اهل بیت(ع) و ترویج و تبلیغ و تعلیم معارف اهل بیت(ع) در میان شیعیان و دیگران است. این یکی از وظایف امت نسبت به امام(ع) است که در آیات و روایات مورد تاکید قرار گرفته است.