ضرورت بررسی دلایل تخلف در صنعت غذایی و راههای پیشگیری از آن(بخش نخست)
سلامتی مردم در گرو ایمنی غذا از «مزرعه» تا «بشقاب»(گزارش روز)
صدیقه توانا
تقلب، غیرمجاز، غیراستاندارد، تخلف و کلماتی مشابه همیشه باعث ایجاد نگرانی و بی‌اعتمادی می‌شود و شنیدن تقلب در تولید محصولات غذایی نیز این نگرانی را تشدید کرده و چندین برابر بیشتر می‌کند.
نمک با نام تجاری یک تاب، گلاب و عرقیات با نام‌های نفیس و عطرآمیز، آلوچه با نام دردانه، رشته پلویی با نام احمد، کیک با نام دو نان در شرکت آذربایجانی، آبلیمو با نام‌های نمونه و چکامه و... از سوی سازمان غذا و دارو غیرمجاز و تقلبی اعلام شده است.
متاسفانه هرازگاهی در اخبار و جراید و سایتهای خبری، لیستی بلند بالا از انواع و اقسام خوراکی‌ها با عناوین مختلف نوشته و اعلام می‌شود این مواد با این مارک از سوی سازمان، غیرمجاز و تقلبی است و به مردم توصیه می‌شود از خرید این محصولات خودداری کنند یا در صورت مشاهده با فلان شماره‌ها تماس گرفته و موضوع را اطلاع دهند.
صنعت غذایی که با سلامتی مردم سروکار دارد در صورت بروز و ورود هر نوع تخلفی، می‌تواند خسارتهای جبران‌ناپذیری به سلامت جامعه و افراد آن وارد آورد و در صورت کم توجهی مسئولان ذی‌ربط چرخه تولید و توزیع محصولات غذایی، آرایشی و بهداشتی صدمات زیادی به روح و روان مردم و صدالبته جسم آنها وارد می‌آورد و یک فضای بی‌اعتمادی را رواج می‌دهد. بنابراین بدیهی است که این صنعت بیش از پیش نیاز به دقت و نظارت ارگانها و مسئولان سازمان غذا و دارو دارد، چرا که افراد سودجو و فرصت‌طلب از هر موقعیتی و در هر فصلی متناسب با تقاضای مردم، اقدام به عرضه موادی غیرمجاز و تقلبی می‌کنند. مثلا در فصل تابستان شاهد تولید آبلیموهای تقلبی با نام‌های مختلف هستیم.
البته دقت نظر مردم هنگام خرید به درج بارکدها و علائم تجاری سازمانهای مختلف از جمله استاندارد و غذا و دارو و وزارت بهداشت هم موضوعی است که نباید از دید کسی پنهان بماند و در شرایطی که فرصت‌طلبان دور از چشم قانون و نظارت، برای رسیدن به منافع و سود بیشتر ناآگاهانه سلامتی مردم را به مخاطره می‌اندازند، مصرف‌کنندگان باید با آگاهی بیشتر و چشمانی تیزبین اقدام به خرید یا تهیه کالای مورد نظر کنند و البته این مسئله وظیفه نظارتی دستگاههای ذی‌ربط را کم و توجیه نمی‌کند، بلکه باید در این شرایط آنها هم به وظیفه نظارتی خود تاکید بیشتری ورزند تا سلامتی افراد جامعه به مخاطره نیفتد و مهم‌تر از آن فرصت از دست افراد فرصت‌طلب ناآگاه گرفته شود.
کیک و کلوچه له شده در یک سوپرمارکت
هرچند سعی می‌کنم که از کنار قفسه‌های چیده شده در وسط مغازه آهسته رد شوم تا کیک‌ها و بیسکویت‌ها و دیگر مواد خوراکی که داخل آنها چیده شده به زمین نریزد ولی باز هم احتیاطم کم است و با تلنگر گوشه کیفم به قفسه‌های نارنجی رنگ، چند بسته کیک و کلوچه به زمین می‌افتد، صاحب مغازه سرگرم راه انداختن مشتری در آن سوی پیشخوان است و متوجه حرکت من نمی‌شود ولی با شرمندگی زیاد بسته‌ها را برداشته و معذرت‌خواهی می‌کنم و آنها را نه در جای خود که کنار بسته‌های چیپس و پفک می‌گذارم و رد می‌شوم، بلافاصله پسر جوان شاگرد مغازه کنارم می‌آید و می‌گوید: «چیزی نیست خانم، نگران نباشید، من آنها را جابه‌جا می‌کنم.»
معلوم نیست این مواد در طول روز چندین بار به زمین می‌خورد و چند مشتری مثل من شرمنده می‌شوند و دست آخر هم آن خریدار محترم معلوم نیست که یک کیک و بیسکویت سالم می‌خرد یا یک کیک و کلوچه له شده!!
ذره‌بین می‌خواهد تا بارکدها دیده شود
مغازه خیلی شلوغ است و ظرفیت این همه مشتری را ندارد ولی گوشه‌ای می‌ایستم تا نوبتم شود. نوبت پیرزن خوش صحبتی است که چند بسته رشته‌آشی، یک بسته آلو، یک شیشه آبلیمو و چند تا بستنی یخی خریده و در حال اعتراض به قیمت بالای اجناس می‌باشد و توجهی به بارکد و تاریخ تولید و انقضاء و آرم‌های استاندارد و وزارت بهداشت ندارد.
دست خالی از مغازه بیرون می‌آیم و با حاج‌خانم اکرمی که دو نایلون خرید کرده همصحبت می‌شوم. هرچند پیر است ولی سرحال و سرزنده به نظر می‌آید. نظرش را در مورد مشاهده تاریخ تولید و مهر تاییدوزارت بهداشت می‌پرسم. البته با کمی شرمندگی چون برای مشاهده همه آنها حاج‌خانم باید یک ذره‌بین همراه داشته باشد. می‌خندد و می‌گوید: «دخترم آن موقع که جوان بودم و چشمانم تیز بود خیلی به نوشته‌ها توجه نداشتم حالا که با این عینک ته استکانی جلوی پایم را به زحمت می‌بینم چطور از من می‌پرسید به تاریخ و بارکدها توجه دارم یا خیر؟» موضوع تولید برخی مواد غیرمجاز و تقلبی و فروش آنها در سوپرمارکتها و مغازه‌ها را به او می‌گویم، بلافاصله صحبتم را قطع کرده و می‌گوید: « ما چندین و چند سال است که در این محله ساکن هستیم و همه خریدهایمان را از مغازه آقارضا می‌کنیم، با دستش به سوپرمارکتی که بیرون آمدیم اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد:« به این مغازه و اجناس آن اطمینان دارم. دیگری نیازی به دیدن علائم نیست.»
هنوز خیلی از مغازه دور نشده‌ایم، مادر و دختر 6 ساله‌ای از مغازه بیرون می‌آیند، دخترک مشغول باز کردن بسته لواشک است و دست مادرش هم 2 بسته ماکارونی و یک ظرف ماست.
آنها را هم دعوت می‌کنم تا دقایقی وقتشان را به ما دهند. نظرش را در مورد سوژه گزارش می‌پرسم، زن جوان که ظاهرا تحصیلکرده و شاغل هم به نظر می‌رسد، می‌گوید: «من شخصا هر وقت هر چه خرید می‌کنم از هر مغازه‌ای که باشد به تمام علائم و بارکدها توجه می‌کنم و تاریخ تولید و تاریخ انقضاء را می‌خوانم ولی نمی‌دانم که آیا مثلا الان این لواشکی که دست دخترم هست مارکش مورد تایید وزارت بهداشت هست یا نه؟ چون تمام علائم درست است ولی تشخیص تقلبی بودن یا سالم بودن مواد غذایی یا حتی لوازم آرایشی که با ما نیست. ما به آنچه در مغازه‌ها می‌بینیم اطمینان می‌کنیم و می‌خریم فقط تنها کاری که از دست ما بر می‌آید این است که به علائم درج شده روی یک کالا دقت کنیم.»
این مادر که خود را خیرالله‌پور و کارمند یک آژانس مسافرتی معرفی می‌کند در ادامه صحبتهایش می‌گوید: «به نظرم در این میان مسئولان استاندارد و وزارت بهداشت باید قبل از همه بر تولید مواد غذایی و آرایشی و بهداشتی نظارت داشته باشند و جلوی تولید مواد تقلبی را بگیرند چون وقتی جنسی تولید و در بازار توزیع و در مغازه‌ها پخش شد، جمع کردن آنها خیلی سخت می‌شود. در ضمن با چاپ یک خبر یا یک بیانیه که همه متوجه نمی‌شوند.»
نظارت‌های 6 ماهه
یک محصول وقتی وارد بازار می‌شود چه تولید داخلی باشد و چه وارداتی، توسط کارشناسان سازمان غذا و دارو مورد تایید قرار می‌گیرد و وقتی متناسب با استانداردهای موجود بود، پروانه گرفته و ثبت می‌شود و نظارت بر کارخانه‌های تولید موادغذایی هر 6 ماه یک بار انجام می‌گیرد.
دکتر مجید حاجی‌فرجی رئیس انستیتو تحقیقات تغذیه و صنایع غذایی کشور در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان در پاسخ به سؤالی مبنی بر چگونگی نظارت سازمان غذا و دارو بر چرخه تولیدات مواد غذایی و راههای پیشگیری از تخلفات متعدد در تولید مواد غذایی، آرایشی و بهداشتی، ضمن توضیحات مقدماتی در ادامه می‌گوید: «روند بازرسی‌ها بر کارخانه‌های تولید مواد غذایی و صنعت غذا، از سوی سازمان غذا و دارو، هر 6 ماه یک بار به صورت اتوماتیک انجام می‌شود ولی اگر گزارشی مبنی بر تخلف در مسیر توزیع یا تولید ارائه شود، سریعا موضوع مورد رسیدگی قرار گرفته و از بروز تخلف جلوگیری می‌شود.»
به دکتر حاجی‌فرجی می‌گویم بیشتر تخلفات توسط چه گروهی و در کدام چرخه صورت می‌گیرد؟ می‌گوید: «تخلفاتی که در صنایع غذایی با عناوین تقلبی و غیراستاندارد بودن صورت می‌گیرد و شما اسامی برخی از آنها را هر ازگاهی از سوی سازمان مشاهده می‌کنید اغلب توسط کسانی است که پروانه تولید ندارند یا شماره پروانه تقلبی دارند که مأموران به محض مشاهده هر نوع تخلفی یا ارائه گزارشات مردمی از تولید و توزیع این مواد جلوگیری به عمل می‌آورند.»
از رئیس انستیتو تحقیقات تغذیه و صنایع غذایی کشور می‌پرسم فکر نمی‌کنید چرخه‌های تولید صنایع غذایی نیاز به نظارت بیشتری از سوی سازمان غذا و دارو، سازمان استاندارد یا وزارت بهداشت دارد؟ پاسخم را این‌طور می‌دهد: «تقلب و تخلف در همه جای دنیا هست ولی در تمام سیستم‌های نظارتی بخشی از گزارش‌ها به اطلاعات مردمی وابسته است البته این مسئله وظیفه نظارتی سازمان‌ها را کمرنگ نمی‌کند، هر کس در جایگاه خود موظف به انجام کار خود می‌باشد.»
وی می‌گوید: «اگر مردم به شماره ثبت و آرم سلامت که اخیرا توسط سازمان غذا و دارو بر روی کالاها درج می‌شود، همچنین تاریخ تولید و انقضاء توجه بیشتری نمایند، تخلفات خیلی کاهش می‌یابد.»
دکتر حاجی فرجی‌با این اطمینان که صنعت تولید مشکلی ندارد و فقط برخی پروانه‌های تولیدی مشکل دارند، خاطرنشان می‌کند: «هر یک از لوگوهای درج شده بر روی یک کالا اعم از مواد غذایی، آرایشی و بهداشتی باید مورد توجه مردم قرار گیرد و بی‌شک برخی از لوگوها برای ایمنی بیشتر آن کالا است.»
رئیس انستیتو تحقیقات تغذیه و صنایع غذایی کشور به تقلب شایع در ماده اصلی آبلیمو اشاره می‌کند و می‌گوید: «متأسفانه در فصل تابستان شاهد تولید آبمیوه‌های تقلبی هستیم که ماده اصلی آنها اسید و چاشنی‌ها است و این مسئله خطرات جدی را به دنبال دارد، البته جای نگرانی نیست چون سازمان غذا و دارو با جدیت مقابل این تخلفات ایستادگی می‌کند.»
به او می‌گویم کار شما در این انستیتو در بعد نظارتی چیست و چقدر از این نظارتها بر عهده شماست؟ دکتر حاجی‌فرجی با اشاره به اینکه ما یک ارگان تحقیقاتی هستیم در تکمیل صحبتهایش می‌گوید: «در این انستیتو در بعد نظارتی کار جداگانه‌ای صورت نمی‌گیرد. یا ما خودمان وارد فعالیت‌های تحقیقاتی می‌شویم یا آنکه از سوی سازمانهای دولتی و ارگانی دیگر قبول سفارش کرده و بر روی یک مسئله تحقیق می‌کنیم که مثلا آیا فلان ماده غذایی مشکل خاصی دارد یا خیر؟»
وی تاکید می‌کند: «ما صرفا کار نظارتی نداریم مگر آنکه تعداد تخلفات زیاد باشد و تحقیقات اولویت کار ماست. ما یک بدنه علمی در کشور هستیم و چنانچه سازمان غذا و دارو و استاندارد کار بازرسی یا ارزیابی از ما بخواهند، به صورت پروژه‌ای تحقیق کرده و گزارشات خود را ارائه می‌دهیم.»
از وی می‌پرسم اولویت‌های کاری شما چیست؟ پاسخم را این طور می‌دهد: «مثلا تحقیق بر روی آلاینده‌ها، یکی از اولویت‌های کاری ماست که پس از تحقیق گزارش‌ها را به سیاست‌گذاران ارائه می‌دهیم و آنها در مورد آن تصمیم‌گیری می‌کنند.
اطلاع‌رسانی بیشتر، بازدارندگی بیشتر
چرا اخیرا شاهد افزایش اعلام اسامی محصولات غذایی غیرمجاز و تقلبی از سوی سازمان غذا و دارو هستیم؟ آیا این امر دلیل بر ضعف نظارتها بر چرخه تولید و توزیع مواد غذایی از سوی سازمانهای مسئول نیست؟
دکتر سهیل اسکندری معاون مدیرکل نظارت بر فرآورده‌های غذایی، آرایشی و بهداشتی سازمان غذا و دارو، در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان به این سؤال پاسخ می‌دهد و ابهامات متعدد در زمینه افزایش بروز تخلفات در صنایع غذایی را رفع می‌کند.
وی با اشاره به اینکه اعلام اسامی برخی از محصولات غذایی متخلف از قبل هم وجود داشته و سازمان غذا و دارو همواره درصدد جلوگیری از بروز تخلفات می‌باشد می‌گوید: «قبلا با توجه به محدودیت‌هایی که در زمینه اطلاع‌رسانی در سایت سازمان وجود داشت، دسترسی به آنها کمتر بود، اما در سیاست‌های جدید سازمان غذا و دارو مبنی بر اطلاع‌رسانی مردم در سراسر کشور، به این نتیجه رسیدیم که این اطلاعات حالت بازدارندگی دارد و وقتی اسامی واحدهای متخلف اعلام می‌شود هم برای فروشنده و هم برای تولیدکننده غیرقانونی مفید است چرا که با وقوع تخلف او را به دادگاه می‌کشاند و در آینده مانع از ادامه تخلف می‌شود.»