علی ابهری

ماه رمضان ماه تزکیه نفس و جهاد نفس و خودسازی است. خداوند در این ماه شیاطین را در زنجیر کرده تا انسان در یک محیط سالم بیرونی تنها با مشکلات درونی خودش کنار آید و آنها را حل و فصل کند. پاکسازی نفس از عیوب و نواقص و پلیدی‌ها و رذایل در این ماه آسان‌تر و شدنی‌تر است. بنابراین، روزه‌دار می‌بایست تمام اهتمام خود را برای پاکسازی و خودسازی مصروف دارد. نویسنده با مراجعه به آموزه‌های اسلام علل و چگونگی و آثار مبارزه با نفس را که جهاداکبر خوانده می‌شود تشریح کرده است.
***
ماه رمضان، ماه تمرین تقوا
تقوا به عنوان معیار اکتسابی و تحصیلی کرامت انسان در آموزه‌های قرآن مطرح است. خداوند در آیه 13 سوره حجرات می‌فرماید: ان اکرمکم عند‌الله اتقاکم؛ گرامی‌ترین شما در نزد خداوند با تقواترین شماست؛ چرا که تقوا پیامد اصلی عبودیت و بندگی انسان بر اساس هدایت الهی و صراط مستقیم دین اسلام است. از همین رو خداوند در آیات بسیاری علت غایی عبودیت و عبادت را دست‌یابی انسان به تقوا دانسته و می‌فرماید: یا ایها‌الناس اعبدوا ربکم الذی خلقکم والذین من قبلکم لعلکم تتقون؛‌ ای مردم، پروردگارتان را که شما و کسانی را که پیش از شما بوده‌اند آفریده است، پرستش کنید باشد که به تقوا گرایید. (بقره، آیه 21)
بنابراین، هدف هر عمل عبادی که انسان بجا می‌آورد، حالا چه عمل قلبی چون ایمان باشد یا عملی چون نماز و روزه و حج و جهاد و زکات و خمس و مانند آنها باشد که ترکیبی از عمل جوانحی و جوارحی است؛ رسیدن به تقوای الهی است. (بقره، آیات 179 و 183؛ انعام، آیه 153؛ مومنون، آیه 23؛ حج، آیه 37 و آیات دیگر)
خداوند در بیان وجوب روزه در ماه مبارک رمضان می‌فرماید: یا ایها الذین آمنوا کتب علیکم الصیام کما کتب علی ‌الذین من قبلکم لعلکم تتقون؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید، روزه بر شما مقرر شده است، همان‌گونه که بر کسانی که پیش از شما بودند مقرر شده بود، باشد که پرهیزگاری کنید. (بقره، آیه 138؛ نیز نگاه کنید آیات 184 و 185)
در حقیقت روزه یکی از مهم‌ترین عبادت‌هایی است که زمینه‌ساز دست‌یابی انسان به تقوا است. اما روزه در ماه رمضان از ویژگی‌ خاص برخوردار است؛ زیرا در این ماه تنها انسان می‌بایست با خواسته‌ها و هوس‌های نفسانی مبارزه کند و خبری از دشمن بیرونی یعنی ابلیس و شیاطین نیست؛ چون آنها در این ماه در غل و زنجیر می‌روند.
پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: اذا استهل رمضان غلقت ابواب النار، و فتحت ابواب الجنان، و صفدت الشیطان؛ چون هلال‌ ماه رمضان پدید آید، درهای دوزخ بسته گردد و درهای بهشت گشوده شود و شیاطین به زنجیر کشیده شوند. (بحارالانوار، بیروت، ج 93، ص 348، ح 14)
آن حضرت(ص) همچنین می‌فرماید: خداوند بر هر شیطان سرکشی هفت تن از فرشتگان خود را گمارده است که تا پایان این ماه همچنان در بند آنها است. (وسایل الشیعه، ج 10، ص 304، ح13477)
پس در چنین شرایط خاص و استثنایی انسان بهتر می‌تواند تمرین تقوا داشته باشد و خود را از هرگونه محرمات و مکروهات دور نگه دارد؛ به ویژه آنکه انسان در این ماه از مباحات اصلی که نیاز اساسی انسان است اجتناب می‌کند و از خوردن و نوشیدن و آمیزش پرهیز دارد. چنین زمانی آدمی را آماده می‌کند به هنگام آزادی شیاطین از غل و زنجیر بتواند در برابر وسوسه‌های شهوانی آنان در امان بماند و مقاومت کند؛ زیرا در طول یک ماه توانسته است در برابر خواسته‌های درونی نفس اماره بالسوء، بلکه حتی خواسته‌های طبیعی و غریزی نفس چون شهوت‌های حلال خوردن و نوشیدن و آمیزش خود را حفظ
کند.
مبارزه با خواسته‌های نفس در ماه رمضان
از آنچه گفته شد دانسته می‌شود انسان در ماه رمضان باید تمام اهتمام خویش را مبذول این معنا کند تا از خواسته‌های غریزی و طبیعی نفس اجتناب کند وحتی امور مباحی را کنار بگذارد. پس ترک امور محرم و مکروه به طریق اولی باید انجام گیرد.
در حقیقت انسانی که پا بر روی خواسته‌های غریزی و طبیعی نفس می‌گذارد باید آسان‌تر، از محرمات و مکروهات اجتناب کند. پس روزه حقیقی می‌بایست نسبت به خواسته‌های نفس به ویژه افراط‌گری‌ها و زیاده‌طلبی‌هایش باشد. از همین رو در آموزه‌های اسلام بر روزه نفس تاکید شده است.
روزه نفس به معنای آن است که هر آنچه را نفس انسانی در هر مرتبه‌ای می‌خواهد می‌بایست در شرایط قرنطینه باشد و به سادگی و آسانی پاسخ مثبت نگیرد.
ماه رمضان، به انسان کمک می‌کند تا در یک دوره زمانی مشخص در کارگاه الهی قرار گرفته و خود را برای ایجاد اعتدال میان شئونات نفس آماده کنیم؛ زیرا در غیر ماه رمضان انسان ها بیشتر در حال پاسخگویی به خواسته‌های قوه شهوانی و غضبانی هستند و کمتر به دیگر قوای نفس از جمله عاقله توجه دارند. ایجاد محدودیت برای دو قوه بويژه قوه شهوت که قوه جاذبه نفس است، موجب می‌شود تا زمینه برای بهره‌مندی قوه عاقله فراهم آید. این قوه عاقله به سبب گرایش تجریدی از ماده در زمانی که نفس به ماده و شهوات نفسانی توجه دارد، محروم واقع می‌شود؛ اما در ماه رمضان به سبب روزه و عدم توجه به قوه شهوانی، فرصتی دست می‌دهد تا قوه عاقله بیشتر فعال شود و تقویت گردد.  وقتی در روزه ماه رمضان اقدام به محدودیت قوه شهوت می‌شود می‌توان امید داشت که جلوی قوه غضب را نیز گرفت و فرصت بی‌نظیری را برای قوه عاقله فراهم آورد تا آن نیز رشد کرده و تقویت شود. روزه ماه رمضان همانند وجین و هرس کردن است. پس علف‌های هرزه را می‌کنند و شاخه‌های زیادی را هرس می‌نمایند تا اجازه داده شود درخت دیگری در وجود انسان چون عقل نیز زمینه رشد و باروری پیدا کند. شاخه‌هایی که به سبب افراط در شهوت و غضب ایجاد شده و فضا را برای شاخه‌های عقل تنگ کرده را با روزه ماه رمضان هرس می‌کنیم تا راه تنفس بهتری برای عقل و رشد آن فراهم آوریم.
روش درست روزه نفس
حال که دانستیم باید نه تنها جسم را بلکه نفس را به روزه وادار کنیم، باید همه ورودی‌ها و خروجی‌های نفس را پاکسازی کنیم، تا هر واردات و صادراتی نداشته باشد و اگر خار و خاشاکی راه ورود و خروج نفس را بسته و گرفته و آلودگی و غباری بر مجاری نشسته آنها برداریم و پاک کنیم.
این‌گونه است که در روایات آمده انسان روزه‌دار می‌بایست متوجه واردات و صادرات نفس باشد و بسترهای دیداری و شنیداری و مانند آنها را مناسب لیاقت و شایستگی و کرامت و شرافت نفس انسانی سازد.
برای دست‌یابی به روزه نفس به شکل کامل و درست باید اموری را انجام داد که شامل موارد زیر است:
1. اخلاص: روزه نفس زمانی اتفاق می‌افتد که انسان با اخلاص در این راه گام بردارد.
البته روزه‌ چنین حالتی را ایجاد می‌کند، ولی انسان نیز باید تلاش خود را بکند تا به دام اموری نیفتد که اخلاص را از میان می‌برد. امیرمومنان امام‌علی(ع) با بیان یکی از اهداف روزه‌داری به مسئله اخلاص و نقش آن در روزه نفس اشاره کرده و می‌فرماید: فرض‌الله ... الصیام ابتلاء لاخلاص الخلق؛ خداوند روزه را واجب کرد تا به وسیله آن اخلاص خلق را بیازماید. (نهج‌البلاغه، صبحی صالح، ص 512، ح252؛ تصنیف غرر الحکم و دررالکلم ص 176، ح 3376)
2. ترک لذات: انسان به هر چیزی گرایش پیدا می‌کند که لذت‌آفرین باشد؛ حتی برخی از فلاسفه بر اصالت لذت به عنوان اصل زندگی تاکید دارند. همین لذت‌گرایی انسان است که بسیاری از مشکلات را نیز موجب می‌شود. رفتارهای نابهنجار انسان ریشه در لذت‌گرایی افراطی او دارد. از این رو اگر انسان بتواند برخلاف خواسته‌های لذت‌گرایانه نفس عمل کند، به روزه نفس نزدیک‌تر می‌شود. لذا هر‌ آنچه دل می‌پسندد و نفس می‌خواهد و از آن لذت می‌برد باید به گونه‌ای نادیده گرفته و از میزان و مقدار و شدت آن کاسته شود. امیرمومنان علی(ع) می‌فرماید: صوم النفس عن لذات الدنیا النفع الصیام؛ روزه نفس از لذتهای دنیوی سودمندترین روزه‌هاست. (تصنیف غررالحکم و دررالکلم ص 176، ح 3364)
3. روزه قلب: قلب انسان را قلب گفته‌اند چون در حال انقلاب و دگرگونی دایمی است. یکی از مشکلات قلب آدمی هرزه‌گردی است؛ قلب آدمی هر جا می‌رود و افکار و اوهام و خیالات، او را به هر جایی می‌کشاند. اگر انسان بتواند قلب خویش را مهار و مدیریت کند و امساک قلبی همانند امساک از خوردن و نوشیدن و آمیزش داشته باشد، توانسته است به روزه نفس نزدیک شود. امام‌علی(ع) درباره روزه قلب می‌فرماید: صوم القلب خیر من صیام اللسان و صیام اللسان خیر من صیام البطن؛ روزه قلب بهتر از روزه زبان است و روزه زبان بهتر از روزه شکم است. (تصنیف غررالحکم و دررالکم ص 176، ح 3363) البته در این عبارت از روزه زبان نیز سخن به میان آمده که در جای خود بیان خواهد شد.
4. ترک محرمات: انسان همان‌طوری که از مباحات چون خوردن و نوشیدن دست می‌کشد، بایست به طور اولی از محرمات اجتناب کند تا روزه نفس به شکل کامل صورت گیرد. امیر مومنان امام‌علی(ع) می‌فرماید: الصیام اجتناب المحارم کما یمتنع الرجل من الطعام و الشراب؛ روزه پرهیز از حرامها است همچنان‌که شخص از خوردنی و نوشیدنی پرهیز می‌کند. (بحارالانوار، بیروت، ج 93، ص 294، ح 21)
5. روزه اعضا: همان‌طوری که بر روزه قلب یعنی روزه جوانح تاکید شده، باید بر روزه جوارح و اعضا نیز تاکید شود. در آموزه‌های اسلامی از هرزه‌گردی زبان و گوش و چشم بسیار سخن گفته‌شده است؛ زیرا اینها بسیاری از آفات و بلایای قلب و نفس آدمی را موجب می‌شوند. انسان همان طوری که موظف است مراقب قلب و نفس خود باشد، باید مواظب اعضا و جوارح نیز باشد.
خداوند در آیه 36 سوره اسراء می‌فرماید: ان السمع و البصر و الفواد کل اولئک کان عنه مسوولا؛ براستی انسان باید پاسخ‌‌گوی شنوایی و بینایی و قوه ادراکی خود باشد که آنها را چگونه به کار گرفته است. پس همان طوری که از این اعضا درجایی دیگر سوال می‌شود و اینان باید پاسخ‌گو باشند و شهادت بدهند؛ همین‌طوری که از انسان سوال می‌کنند که با این قوا چگونه برخورد و استفاده کرده است.
روزه نفس موجب می‌شود تا انسان به این مهم نیز توجه یابد و حواس خود بویژه بینایی و شنوایی و قوه ادراکی را به درستی استفاده کند و اجازه هرزه‌گردی به آنها ندهد. روزه نفس با امساک و مهار و مدیریت این قوای نفس انجام می‌گیرد؛ چنان که امام‌صادق(ع) می‌فرماید: اذا صمت فلیصم سمعک و بصرک و شعرک و جلدک؛ آنگاه که روزه می‌گیری باید شنوایی و بینایی و احساسات و پوست تو هم روزه‌دار باشند و از گناهان پرهیز کند.» (کافی، لاسلامیه، ج 4، ص 87، ح1) حضرت فاطمه زهرا(س) نیز می‌فرماید: ما یصنع الصائم بصیامه اذا لم یصن لسانه و سمعه و بصره و جوارحه؛ روزه داری که زبان و شنوایی و بینایی و جوارح خود را حفظ نکرده روزه‌اش به چه کارش خواهد آمد.(دعائم الاسلام ج 1، ص 268؛ بحارالانوار، بیروت، ج 93، ص 295، ح 15)
امام سجاد(ع) نیز می‌فرماید: و اما حق الصوم فان تعلم انه حجاب ضربه الله علی لسانک و سمعک و بصرک و فرجک و بطنک لیسترک به من النار؛ حق روزه آن است که بدانی این پرده‌ای است که خداوند در برابر زبان، گوش، چشم، اندام و شکمت آویخته تا تو را از آتش بپوشاند. (تحف‌العقول ص 258)
6. روزه از ناپسندها: روزه نفس آن است که انسان از هر آن‌چه که خداوند ناپسند و مکروه می‌شمارد پرهیز کند. چنین کسی روزه واقعی را گرفته و توانسته است نفس را برای تقوای الهی آماده کند و او را به سمت تقوا پیشگی سوق دهد. امیرمومنان امام‌علی(ع) می‌فرماید: روزه امساک از خوردن و آشامیدن نیست بلکه روزه، خودداری از تمامی چیزهایی است که خداوند سبحان آنها را بد می‌داند. (شرح نهج‌البلاغه، ابن ابی الحدید، ج 20، ص 299، ح 417)
اگر انسان نتواند روزه نفس بگیرد از روزه واقعی بی‌بهره خواهد بود و نمی‌تواند تمرین کاملی از تقوای الهی داشته باشد و به اهداف و فلسفه روزه دست یابد. امیرمومنان علی(ع) می‌فرماید: چه بسیار روزه‌داری که از روزه‌اش جز گرسنگی و تشنگی بهره‌ای ندارد و چه بسا شب زنده‌داری که از نمازش جز بی‌خوابی و سختی سودی نمی‌برد. (نهج‌البلاغه، صبحی صالح، ص 495، حکمت 145)
روزه‌داری که روزه نفس می‌گیرد، می‌تواند امید داشته باشد که از اولیای الهی خواهد بود؛ زیرا نفس را از ولایت شیطان و وسوسه‌ها و هواهای نفسانی و شیطانی رها ساخته و تحت ولایت الهی برده است. پس خداوند خودش پاداش چنین روزه‌داری را می‌هد. چنانکه پیامبر(ص) می‌فرماید: قال الله تبارک و تعالی الصوم لی و انا اجزی به؛ خداوند می‌فرماید: روزه برای من است و من پاداش آن را می‌دهم. (من لا یحضره الفقیه ج 2، ص 75، ح 1773؛ تهذیب الاحکام، تحقیق خرسان، ج 4، ص 152، ح 420)
اگر کسی روزه نفس نگیرد و خود را از ناپسندها و مکروهات دور ندارد و به کارهای نیک چون صداقت و راستگویی و امانت و مانند آنها نپردازد، چنین فردی روزه‌دار نیست؛ چنانکه پیامبر(ص) می‌فرماید: به زیادی نماز و روزه و حج و احسان و مناجات شبانه مردم نگاه نکنید، بلکه به راستگویی و امانتداری آنها توجه کنید. (عیون اخبار الرضا ج2، ص 51، ح 197؛ بحارالانوار، بیروت، ج 72، ص 114 ح 5)
پس انسان باید در ماه روزه و ماه مبارک رمضان در کارگاهی که درهای آن به روی دشمنان و شیاطین وسوسه‌گر بیرونی بسته است، به تمرین و خودسازی بپردازد و با روزه نفس، فراتر از روزه‌ظاهری، خود را برای مبارزه با دشمنان بیرونی آماده کند و با جهاد اکبری که در این ماه تمرین کرده به جهادهای دیگر مالی و نظامی و علمی یعنی اصغر و کبیر برود.