اهمیت برپایی نمادهای اخلاق اسلامی در جامعه
چرا برگزاری «افطاری ساده» عمومی مهم است؟
یک سنت خوب هم که کار بسیار شایسته‌ای است و امسال بیش از سال های دیگر در بیشتر شهرهای کشور دیده شد، که خوب است مورد توجه قرار بگیرد، افطاری دادن‌های ساده و بی پیرایه در مساجد و در خیابان‌ها بود؛ در مقابل افطاری های مسرفانه‌ای که شنیده شد... چه بهتر که کسانی که می‌خواهند افطاری بدهند، با همین سنتی که رائج شده است، افطاری بدهند؛ که مردم را، رهگذران را و کسانی را که مایلند از افطاری استفاده کنند، در این سفره‌های رایگان و با بذل بخشش و گشاده دستی، در کوچه‌ها، در خیابان‌ها، در حسینه‌ها، افطاری می‌دهند.
ارکان اصلی شهرها
در جواب سؤالات مطرح شده باید گفت که اگرچه معماری یا «کالبد شهر»، یکی از ارکان اصلی در شناخت تفاوت بین شهر اسلامی با سایر شهرها است، اما همه تفاوت در این رکن نیست. در حقیقت معماری شهر، «شرط لازم» برای تحقق شهر اسلامی است نه «شرط کافی». در کنار معماری، شهرها دارای دو رکن مهم دیگر هم هستند: اول، انسان‌ها به‌مثابه مهم‌ترین بازیگران این اجتماع، و دوم روابط و ارتباطات فیمابین این بازیگران. بنابراین هر شهری از دو جزء سخت‌افزاری و نرم‌افزاری تشکیل شده است؛ معماری شهر بعد سخت‌افزاری و روابط اجتماعی انسان‌ها بعد نرم‌افزاری آن را تشکیل می‌دهد. اتفاقا بعد نرم‌افزاری شهر نیز مهم‌تر از بعد سخت‌افزاری آن است. به سخن دیگر، اگر بپذیریم که «هر شهری را اهالی آن شهر می‌سازند»، پس شهر اسلامی یعنی شهری که اولا مردمانش مسلمان هستند و ثانیا روابط اجتماعی بین آن‌ها نیز مبتنی بر آموزه‌های اسلامی است.
اهمیت افطاری ساده
پس برای ساخت روابط اجتماعی اسلام‌محور، باید در ابتدا «سبک زندگی» یا به تعبیر رهبر انقلاب «شیوه زیستن» مردم را اصلاح کرد. ماه مبارک رمضان یکی از آن ایام خاص سال است که می‌تواند موجب اصلاح سبک زندگی مردم در دو ساحت «فردی» و «اجتماعی» شود. از نظر فردی، ماه رمضان صرفا بهانه‌ای است برای آن که فرد بتواند از سبک زندگی عادی و مرسوم خود مقداری دور شود و خود را هر چه بیشتر به سبک زندگی خدایی نزدیک سازد؛ سبک زندگی‌ای که در آن قرار است از «دلبستگی»ها و «وابستگی»های متداولِ دنیاییِ خود، دل بکند. کما اینکه امام خمینی رحمه‌الله‌علیه نیز می‌فرمایند اگر با تمام شدن ماه رمضان، تغییری در فرد به وجود نیامد، بداند آن‌گونه که باید، روزه نگرفته است:
«شما اقلاً به آداب اولیه روزه عمل نمایید و همان‌طوری که شکم خود را از خوردن و آشامیدن نگه می‌دارید، چشم و گوش و زبان را هم از معاصی باز دارید! از هم‌اکنون بنا بگذارید که زبان را از غیبت، تهمت، بدگویی و دروغ نگه داشته، کینه، حسد و دیگر صفات زشت شیطانی را از دل بیرون کنید... اگر با پایان یافتن ماه مبارک رمضان، در اعمال و کردار شما هیچ‌گونه تغییری پدید نیامد و راه و روش شما با قبل از ماه صیام فرقی نکرد، معلوم می‌شود روزه‌ای که از شما خواسته‌اند، محقق نشده است.» ۱
از نقطه نظر اجتماعی نیز واضح است که تغییر رفتار و سبک زندگی افراد، بازتاب و نمود عینی در جامعه خواهد داشت و حال که سبک زندگی شخصی افراد در ماه رمضان تغییر پیدا کرده، در جامعه نیز شاهد تغییراتی خواهیم بود. به همین علت است که بنا بر آمار و پژوهش‌های انجام شده توسط آسیب‌شناسان اجتماعی، می‌توان گفت که آمار جرم و بزهکاری در جامعه، به میزان قابل توجهی در ماه رمضان کاهش می‌یابد.
بررسی تأکیدات رهبر انقلاب بر موضوع افطاری ساده نشان می‌دهد که در حقیقت ایشان به دنبال بسط فرهنگ افطاری ساده و فرهنگ‌سازی در این مقوله هستند. چرا که از طرفی افطاری ساده، در نقطه مقابل «افطاری مسرفانه» قرار دارد که ناشی از سبک زندگی مصرف‌گرای افراد است و از طرف دیگر باعث فراگیری فرهنگ «انفاق»، یعنی انتقال توجه از «خود» به «دیگران» و در نتیجه تغییر فضای شهری می‌شود.
تغییر در سبک زندگی
اگرچه رابطه بین فرد و اجتماع، رابطه‌ای «دیالکتیک» و متقابل است که از هم متأثر هستند اما گاهی اوقات «حرکت‌های اجتماعی» می‌توانند هم تأثیرات اجتماعی و هم به تبع آن تأثیرات فردی به دنبال داشته باشد. به‌عنوان نمونه، یکی از دغدغه‌هایی که رهبر انقلاب در طول این سال‌ها در ماه مبارک رمضان دنبال کرده‌اند، ترویج «افطاری ساده» و عمومی بوده است. افطاری ساده و همگانی در سطح شهر، اگرچه در ظاهر، موضوعی ساده به نظر می‌رسد اما یکی از مسائلی است که هم جلوه اسلامی بودن یک «شهر اسلامی» را پر رنگ می‌کند و هم به‌مرور موجب تغییر در سبک زندگی فردی و اجتماعی مردم می‌شود.
اولین بار که رهبر انقلاب به موضوع افطاری ساده اشاره کردند، ۲۴ سال پیش بود. آن ایام ایشان در دیدار مسئولان کمیته‌ی امداد امام خمینی رحمه‌الله‌علیه چنین گفتند: «الان در بعضی از کشورهای اسلامی سنت خوبی وجود دارد که در تمام ماه رمضان، اغلب مساجد افطاری می‌دهند؛ یعنی هرکس برود و وارد مسجد بشود، پذیرایی می‌شود. البته خانواده‌ها محروم می‌مانند؛ فقط مردان افطاری می‌خورند و برمی‌گردند! اگر بشود در این‌جا هم همین سنت در خصوص افراد تحت پوشش شما رواج پیدا کند - البته با حضور تمام افراد خانواده - خوب است. در زمان رژیم گذشته، این ارتباطات معنوی، کم و یا منجمد شده بود؛ که البته متأسفانه بقایایش همچنان باقی است. ما بایستی در دوران اسلامی، این ارتباطات را زنده کنیم.»
بعدتر، در سال‌های ۸۶ در خطبههای نماز عید سعید فطر، و سال ۸۷ در خطبههای نماز جمعه نیز ایشان به این موضوع اشاره کردند اما هنوز آنچنان که باید این مسئله فراگیر نشده بود. سال ۹۲ اما در خطبههای نماز عید فطر، بار دیگر رهبر انقلاب به موضوع افطاری ساده اشاره کرده و گفتند: «یک سنت خوب هم امسال بیش از سال‌های دیگر دیده شد، که خوب است مورد توجه قرار بگیرد و آن، افطاری دادن‌های ساده و بی‌پیرایه در مساجد و در خیابان‌ها بود. در بیشتر شهرهای کشور - که بسیار کار شایسته‌ای است - در مقابل افطاری‌های مسرفانه‌ای که شنیده شد، دانسته شد که بعضی‌ها به بهانه افطار، حرکات و عمل مسرفانه انجام می‌دهند و به جای اینکه در ماه رمضان وسیله‌ای بشوند برای نزدیکی روحی به فقرا و مستمندان، با این عمل، با این حرکت، خود را در لذات جسمانی غرق می‌کنند. نمی‌خواهیم بگوئیم که اگر در افطار، کسی غذای مطبوعی مصرف کرد، این کار ممنوع است؛ نه، در شرع اینها ممنوع نیست؛ اسراف ممنوع است! زیاده‌روی ممنوع است! ریخت‌وپاش فراوانی که گاهی در اینجور مجالس انجام می‌گیرد، ممنوع است! چه بهتر کسانی که می‌خواهند افطاری بدهند، با همین سنتی که رایج شده است، افطاری بدهند؛ که مردم را، رهگذران را و کسانی را که مایلند از افطاری استفاده کنند، در این سفره‌های رایگان و با بذل و بخشش و گشاده‌دستی، در کوچه‌ها، در خیابان‌ها، در حسینیه‌ها، افطاری می‌دهند.»
آغاز موج اجتماعی «افطاری ساده»
بررسی تأکیدات رهبر انقلاب بر موضوع افطاری ساده نشان می‌دهد که در حقیقت ایشان به دنبال بسط فرهنگ انفاق عمومی و فرهنگ‌سازی در این مقوله هستند و با توجه به پیشقدم بودن در همه امور فرهنگی، حرکت نیکوی کمپین حمایتی برگزاری «افطاری ساده» را از تارنمای رسمی خودشان آغاز کردند. پایگاه اطلاع‌رسانی KHAMENEI.IR در سال ۹۳، اقدام به فراخوان ارسال عکس از برگزاری مراسم افطاری ساده در سطح شهرها کرد. چند روز بعد از این فراخوان، موج اجتماعی گسترده‌ای در فضای مجازی و حقیقی به راه افتاد و بیش از ۱۰۰۰ عکس به تارنمای «خامنه‌ای نقطه آی‌آر» ارسال شد. البته بیش از این تعداد نیز عکس‌های مختلفی از مکان‌های توزیع افطاری ساده در سراسر کشور در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد و چه‌بسا بسیاری مخلصانه در اجابت فرمان فرهنگ ساز رهبر انقلاب بدون ثبت تصویر سفره‌ها در خیابان‌ها و حسینیه‌ها و مساجد گشوده باشند. دامنه افطاری ساده البته فراتر از شهر تهران و سایر شهرهای کشور رفت و حتی در برخی از روستاهای کشور عزیزمان نیز این سنت حسنه انجام شد.
شاید مجموع این اقدامات بود که موجب شد رهبر انقلاب در خطبه‌هاى نماز عید سعید فطر سال گذشته، از فراگیری بیشتر این موضوع احساس رضایت کرده و چنین اشاره کنند که: «آنچه انسان در این ماه رمضان، در میان این اعمال شخصى و عمومى و مردمى و اجتماعى مشاهده می‌کرد، اطعام مردم به صورت عمومى و به‌صورت افطارى ساده و همگانى در بین مردم ما بود که بحمدالله رایج شده است. سال گذشته از مردم عزیزمان خواهش شد که تشریفات افطار را کم کنند، کمیت ضیافت‌شوندگان در افطار را افزایش بدهند؛ امسال در مراکز عمومى، در مراکز مقدس، در خیابان‌ها، در حسینیه‌ها، در جاى جاى کشور، خبرهایى که به ما رسید، نشان‌دهنده این بود که مردم همت کرده‌اند و این کار را توسعه داده‌اند. توصیه این حقیر این است که اینجور چیزها را - که در شکل دادن به سبک زندگى اسلامى تأثیر می‌گذارد - هرچه بیشتر توسعه بدهید.»
افطاری ساده اگرچه ساده است و ساده برگزار می‌شود اما دارای تأثیرات شگرف فردی و اجتماعی است که کمترین آن ایجاد روحیه گذشت و ایثار و توجه به دیگران و به مرور ساخت شهری بر مبنای شاخص‌های یک شهر اسلامی است. شهری که در آن، روابط اجتماعی افراد بیش از هر چیز دیگری بر مبنای «دین» و آموزه‌های دینی است.
دین داری کلید اخلاق مداری
از عادت‌های خوب باید استقبال کرد و برای تبدیل شدنشان به سنتی عرفی و ماندگار ممارستی چند ده ساله به خرج داد. «افطاری ساده» دریچه‌ای است به هم کلامی و هم سفرگی کودکان‌مان با سایرینی که شاید از منظر شاخص‌های اجتماعی «توانمند» به حساب نیایند اما از نگاه انسانی هیچ تفاوتی با ما ندارند. افطاری ساده بهترین فرصت برای نفی طبقه‌سازی اجتماعی و محدود ساختن دایره دوستان و هم سفرگان با شاخص‌های ضدمردمی همچون میزان دارایی و ثروت اندوخته است! فرهنگ تقسیم مردم به شهروندان درجه یک و رتبه پایین را از درون سست می‌کند و مسیر عادی ساختن روابط اجتماعی میان «مردم» به شکل واقعی کلمه اعم از دارندگان سلایق و علایق گوناگون را هموار می‌سازد. علاوه بر آن بهترین راه مبارزه با نحله‌های انحرافی است که «اخلاق‌مداری» را از مسیری خارج از «دینداری» توصیه می‌کنند و حتی برای ایجاد خوبی‌ها نیز به آموزه‌های انواع فرقه‌های شیطانی و عبارات گمراه کننده‌ای همچون «انرژی مثبت کیهانی» و انواع و اقسام بازی‌های برآمده از جریان‌سازی‌های ضددینی متوسل می‌شوند.
پیامبر اسلام می‌فرماید: «من مبعوث شدم برای برپایی مکارم اخلاقی». اخلاق اسلامی به فرموده علماء دارای سه بخش اصلی است:
* رابطه با خدا: کارهایی که انسان در برابر خدا موظف است انجام دهد، مانند نماز و روزه و دعا
* رابطه با مردم: برخورد فرد و رفتارهایش با مردم و دیگر اعضای جامعه؛ مشابه حدیث «آن که از حال همسایه اش بی‌خبر است، مسلمان نیست».
* رابطه با خود: چارچوب برخورد انسان با خودش، مانند حسدورزی و سبک زندگی فردی.
پس با ممارست در مسیر «اصلاح روابط اجتماعی با مردم»، در کنار اجرای فرمان الهی روزه‌داری در ماه مبارک رمضان، به سبب «اصلاح رابطه با خدا» و «بازنگری در صفات درونی» در همه حوزه‌ها وارد مبارزه‌ای جدی با بدی‌ها می‌شویم. ورود به حوزه اصلاح «رابطه با مردم» با خیرات اجتماعی و ترویج انفاق عمومی آغازی بر حرکت در مسیر کسب رضایت الهی در سومین حوزه برپایی مکارم اخلاقی و تکمیل دو حوزه دیگر به سبب نفی «خودپرستی» و «خود برتربینی» خواهد بود که امیدواریم با استقبال از ایده اسلامی «افطاری ساده» و مواردی مشابه در آن موفق باشیم.
________________
پی‌نوشت:
۱. امام خمینی (۱۳۷۸) جهاد اکبر یا مبارزه با نفس، قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، ص ۳۶