گفت وگو با سعید مستغاثی، کارگردان مجموعه «تمدن آسمانی»
کاوش در حلقه مفقوده تاریخ
مجموعه «تمدن آسمانی» برای نخستین بار بطور تصویری به بازشناسی تاریخ تمدن اسلامی می‌پردازد. این مجموعه روزهای جمعه از شبکه خبر پخش می‌شود و ابعاد کمتر گفته شده‌ای از تمدن ما را بازشناسی می‌کند. سعید مستغاثی منتقد سینما که با مجموعه مستندهایی چون «راز آرماگدون»، «اینک آخرالزمان» و ... به مستندسازی پژوهش محور شناخته شده، حدود چهار سال برای تولید این أثر تلاش کرده است. به همین مناسبت با وی گفت وگو کردیم.
تصویرروز
- تمدن اسلامی، اصطلاحی است که ما زیاد شنیده ایم، پس چه چیزی باعث شده تا مستند «تمدن آسمانی» را کاری جدید بنامید؟
درواقع، تا به حال بطور جدی به تاریخ تمدن اسلامی پرداخته نشده است. اگر به کتاب‌های تاریخ موجود به ویژه در فضای آکادمیک کشورمان مراجعه کنید، این بخش از تاریخ حذف شده است. مثلا جورج سارتون که پدر تاریخ علم محسوب می‌شود، درباره انگیزه اش از نوشتن کتاب «مبانی تاریخ علم» گفته که هر چقدر تحقیق کرده دیده که همه جا، دوران یونان باستان را به رنسانس چسبانده‌اند و این وسط یک حلقه مفقوده دیده می‌شود. سارتون گفته که برایش مجهولات بسیاری وجود داشته که در پی تحقیقات خود فهمیده که بخش مهمی از تاریخ علم از منابع تاریخی جا افتاده است. به عقیده او، در این میان یک دوره هفت، هشت قرنی، تمدن درخشان اسلامی بر عرصه‌های علم و هنر و اندیشه حاکمیت داشته که زمینه ساز ظهور رنسانس در غرب بوده. به نظر می‌رسد که نوعی تعمد در حذف تمدن اسلامی از تاریخ علم و تمدن وجود دارد. گرچه یک پژوهشگر می‌تواند با کمی تلاش و جست وجو در کتاب‌های افرادی مانند جورج سارتون، آدام متز، ویل دورانت و ... به این اطلاعات تاریخی برسد. اما خیلی کلاسه شده و در دسترس نیست. از همه مهم‌تر اینکه تاکنون به نقش دین در شکل گیری و شکوه این تمدن پرداخته نشده است. به قول سارتون، موتور محرک و پایه و اساس تمدنی که حدود 10 قرن سلطه علمی و اندیشه‌ای بر جهان داشته، اسلام و قرآن بوده. واقعیتی که می‌توان آن را «آنتی سکولاریسم» نامید. چون غرب در طول 400 سال اخیر خواسته ثابت کند که دین باعث عقب افتادگی است و کنار گذاشتن دین باعث رشد و پیشرفت می‌شود، ازقضا تمدن اسلامی نشان می‌دهد که این دین است که منجر به شکوفایی علم و اندیشه و هنر و زندگی می‌شود.
- با توجه به این مسئله، شما براساس چه منابعی برای ساخت این مستند تحقیق کردید؟
من نگفتم منابعی وجود ندارد، اما کتاب‌هایی که توسط افراد بی‌طرف نوشته شده و به واقعیات تمدن اسلامی پرداخته‌اند، در مراکز آکادمیک ما استفاده نمی‌شوند. منابعی که دردانشگاه‌ها هست همه از همان جریان سکولار است و همواره تحریف‌های تاریخی را به خورد ما داده‌اند. کتاب‌های مورخان بی‌طرفی چون سارتون هیچ گاه در مراکز آکادمیک ما مطرح نمی‌شود. این هم از معضلات علوم انسانی غربی است. ما فاقد استقلال آکادمیک هستیم و وقتی منبع تغذیه علمی ما منابع غربی باشد طبعا ما استقلال فکری نخواهیم داشت و مجبوریم همان چیزی را تکرار کنیم که آنها می‌گویند. تاریخ افرادی چون گوستاو لوبون، کریستین سن، آدام متز و ویل دورانت که در تولید مجموعه ما هم از آنها استفاده شده، متأسفانه در نظام دانشگاهی ما نیست. خصوصا اینکه نظام آموزشی ما براساس پژوهش و تحقیق نیست، بلکه جزوه محور و روباتی است. به همین طریق هم بسیاری از دروغ‌هایی که در طول تاریخ منتشر شده در نظام دانشگاهی ما هم رسوخ کرده. مثلا صفاتی چون توحش و بربریت یا ضدعلم بودن و ضدکتاب بودن را به مسلمانان نسبت می‌دهند. این درحالی است که این صفات در هیچ یک از منابع موثق تاریخی که در غرب هم موجود است، عنوان نشده. ضمن اینکه جای سوال است که اگر مسلمانان وحشی و ضدعلم و ضدکتاب بودند، پس چرا به هر کشوری وارد می‌شدند، میلیون‌ها جلد کتاب تولید می‌کردند؟ چرا پس از حضور مسلمانان در هر کشوری، این همه دانشمند و هنرمند و شاعر و فیلسوف در آن کشور ظهور می‌کرد و چرا قبل از حضور مسلمانان این دانشمندان نبودند؟ تمدن اسلامی هر جا رفت همه اش پیشرفت و انسانیت و آزادگی و علم و هنر بود و تمدن غرب هر جا رفت جنگ و کشتار و استعمار و برده داری را اشاعه داد.
- در مستند «تمدن آسمانی» برای معرفی دانشمندان این تمدن چه کرده اید؟
ما تنها یک هزارم دانشمندان تمدن اسلامی را می‌شناسیم. بسیاری از افراد، نقش عظیمی در پیشرفت علم داشته‌اند که ما حتی نام آنها را نیز نشنیده ایم. جالب این است که تئوری‌های بسیاری از این دانشمندان، اکنون به نام دانشمندان غربی ثبت شده است! مثل قوانین حرکت و جاذبه که در قرون وسطی توسط دانشمندان مسلمان کشف شدند اما اکنون همه این نظریه‌ها و قوانین علمی به اسم دانشمندانی چون نیوتن و ... شناخته می‌شوند.
- جای سوال است که چرا افرادی که مدعی ملی گرایی هستند هیچ گاه برای معرفی این دانشمندان که نظراتشان به غربی‌ها نسبت داده می‌شود قدمی بر نداشته اند؟
گرچه من بر این باورم که ایران و ایرانی‌ها تأثیر زیادی در تمدن اسلامی داشتند، اما من این را منحصر به ایران نمی‌دانم. چون همان طور که دانشمندان ایرانی نقش داشتند، نام دانشمندان سایر مللی که جزو تمدن اسلامی شناخته می‌شوند، مثل آسیای میانه، مراکش، اسپانیا و ... نیز دیده می‌شود. اما اینکه چرا این دوستان دنبال این قضیه نرفته‌اند، به همان عدم دسترسی به منابع دانشمندان مستقل بر می‌گردد. برای شناخت این مسائل نیاز به سعی و تلاش و مجاهدت زیاد، برای کاویدن منابع تواریخی گوناگون نیاز هست.
- در مجموعه «تمدن آسمانی» هم براساس این منابع کار کرده اید؟
بله، به جز کتاب‌های افرادی که ذکر شد، ما با حدود 90 استاد دانشگاه در داخل و خارج از کشور که همه از برجسته‌ترین دانشمندان کشورهای خود هستند هم گفت وگو کرده ایم. همچنین سعی شده تا همه مطالب با مصادیق آنها در محل نمایش داده شوند. حتی در زمینه سبک زندگی.
- مطالب برنامه شما همه اش مربوط به هزاران و صدها سال قبل است. این مطالب برای امروز ما به چه کار می‌آیند؟
شناخت این گونه مسائل می‌تواند نگاه و چشم اندازی برای آینده ما ترسیم کند. چون نظام جمهوری اسلامی در پی تمدن‌سازی است. به فرموده رهبر معظم انقلاب اسلامی، هدف ما بازسازی تمدن نوین اسلامی است. به همین دلیل نمی‌توان بدون شناخت پیشینه تمدن اسلامی، چشم انداز آینده تمدن نوین اسلامی را هم داشت.
تصویرروز
- تمدن اسلامی، اصطلاحی است که ما زیاد شنیده ایم، پس چه چیزی باعث شده تا مستند «تمدن آسمانی» را کاری جدید بنامید؟
درواقع، تا به حال بطور جدی به تاریخ تمدن اسلامی پرداخته نشده است. اگر به کتاب‌های تاریخ موجود به ویژه در فضای آکادمیک کشورمان مراجعه کنید، این بخش از تاریخ حذف شده است. مثلا جورج سارتون که پدر تاریخ علم محسوب می‌شود، درباره انگیزه اش از نوشتن کتاب «مبانی تاریخ علم» گفته که هر چقدر تحقیق کرده دیده که همه جا، دوران یونان باستان را به رنسانس چسبانده‌اند و این وسط یک حلقه مفقوده دیده می‌شود. سارتون گفته که برایش مجهولات بسیاری وجود داشته که در پی تحقیقات خود فهمیده که بخش مهمی از تاریخ علم از منابع تاریخی جا افتاده است. به عقیده او، در این میان یک دوره هفت، هشت قرنی، تمدن درخشان اسلامی بر عرصه‌های علم و هنر و اندیشه حاکمیت داشته که زمینه ساز ظهور رنسانس در غرب بوده. به نظر می‌رسد که نوعی تعمد در حذف تمدن اسلامی از تاریخ علم و تمدن وجود دارد. گرچه یک پژوهشگر می‌تواند با کمی تلاش و جست وجو در کتاب‌های افرادی مانند جورج سارتون، آدام متز، ویل دورانت و ... به این اطلاعات تاریخی برسد. اما خیلی کلاسه شده و در دسترس نیست. از همه مهم‌تر اینکه تاکنون به نقش دین در شکل گیری و شکوه این تمدن پرداخته نشده است. به قول سارتون، موتور محرک و پایه و اساس تمدنی که حدود 10 قرن سلطه علمی و اندیشه‌ای بر جهان داشته، اسلام و قرآن بوده. واقعیتی که می‌توان آن را «آنتی سکولاریسم» نامید. چون غرب در طول 400 سال اخیر خواسته ثابت کند که دین باعث عقب افتادگی است و کنار گذاشتن دین باعث رشد و پیشرفت می‌شود، ازقضا تمدن اسلامی نشان می‌دهد که این دین است که منجر به شکوفایی علم و اندیشه و هنر و زندگی می‌شود.
- با توجه به این مسئله، شما براساس چه منابعی برای ساخت این مستند تحقیق کردید؟
من نگفتم منابعی وجود ندارد، اما کتاب‌هایی که توسط افراد بی‌طرف نوشته شده و به واقعیات تمدن اسلامی پرداخته‌اند، در مراکز آکادمیک ما استفاده نمی‌شوند. منابعی که دردانشگاه‌ها هست همه از همان جریان سکولار است و همواره تحریف‌های تاریخی را به خورد ما داده‌اند. کتاب‌های مورخان بی‌طرفی چون سارتون هیچ گاه در مراکز آکادمیک ما مطرح نمی‌شود. این هم از معضلات علوم انسانی غربی است. ما فاقد استقلال آکادمیک هستیم و وقتی منبع تغذیه علمی ما منابع غربی باشد طبعا ما استقلال فکری نخواهیم داشت و مجبوریم همان چیزی را تکرار کنیم که آنها می‌گویند. تاریخ افرادی چون گوستاو لوبون، کریستین سن، آدام متز و ویل دورانت که در تولید مجموعه ما هم از آنها استفاده شده، متأسفانه در نظام دانشگاهی ما نیست. خصوصا اینکه نظام آموزشی ما براساس پژوهش و تحقیق نیست، بلکه جزوه محور و روباتی است. به همین طریق هم بسیاری از دروغ‌هایی که در طول تاریخ منتشر شده در نظام دانشگاهی ما هم رسوخ کرده. مثلا صفاتی چون توحش و بربریت یا ضدعلم بودن و ضدکتاب بودن را به مسلمانان نسبت می‌دهند. این درحالی است که این صفات در هیچ یک از منابع موثق تاریخی که در غرب هم موجود است، عنوان نشده. ضمن اینکه جای سوال است که اگر مسلمانان وحشی و ضدعلم و ضدکتاب بودند، پس چرا به هر کشوری وارد می‌شدند، میلیون‌ها جلد کتاب تولید می‌کردند؟ چرا پس از حضور مسلمانان در هر کشوری، این همه دانشمند و هنرمند و شاعر و فیلسوف در آن کشور ظهور می‌کرد و چرا قبل از حضور مسلمانان این دانشمندان نبودند؟ تمدن اسلامی هر جا رفت همه اش پیشرفت و انسانیت و آزادگی و علم و هنر بود و تمدن غرب هر جا رفت جنگ و کشتار و استعمار و برده داری را اشاعه داد.
- در مستند «تمدن آسمانی» برای معرفی دانشمندان این تمدن چه کرده اید؟
ما تنها یک هزارم دانشمندان تمدن اسلامی را می‌شناسیم. بسیاری از افراد، نقش عظیمی در پیشرفت علم داشته‌اند که ما حتی نام آنها را نیز نشنیده ایم. جالب این است که تئوری‌های بسیاری از این دانشمندان، اکنون به نام دانشمندان غربی ثبت شده است! مثل قوانین حرکت و جاذبه که در قرون وسطی توسط دانشمندان مسلمان کشف شدند اما اکنون همه این نظریه‌ها و قوانین علمی به اسم دانشمندانی چون نیوتن و ... شناخته می‌شوند.
- جای سوال است که چرا افرادی که مدعی ملی گرایی هستند هیچ گاه برای معرفی این دانشمندان که نظراتشان به غربی‌ها نسبت داده می‌شود قدمی بر نداشته اند؟
گرچه من بر این باورم که ایران و ایرانی‌ها تأثیر زیادی در تمدن اسلامی داشتند، اما من این را منحصر به ایران نمی‌دانم. چون همان طور که دانشمندان ایرانی نقش داشتند، نام دانشمندان سایر مللی که جزو تمدن اسلامی شناخته می‌شوند، مثل آسیای میانه، مراکش، اسپانیا و ... نیز دیده می‌شود. اما اینکه چرا این دوستان دنبال این قضیه نرفته‌اند، به همان عدم دسترسی به منابع دانشمندان مستقل بر می‌گردد. برای شناخت این مسائل نیاز به سعی و تلاش و مجاهدت زیاد، برای کاویدن منابع تواریخی گوناگون نیاز هست.
- در مجموعه «تمدن آسمانی» هم براساس این منابع کار کرده اید؟
بله، به جز کتاب‌های افرادی که ذکر شد، ما با حدود 90 استاد دانشگاه در داخل و خارج از کشور که همه از برجسته‌ترین دانشمندان کشورهای خود هستند هم گفت وگو کرده ایم. همچنین سعی شده تا همه مطالب با مصادیق آنها در محل نمایش داده شوند. حتی در زمینه سبک زندگی.
- مطالب برنامه شما همه اش مربوط به هزاران و صدها سال قبل است. این مطالب برای امروز ما به چه کار می‌آیند؟
شناخت این گونه مسائل می‌تواند نگاه و چشم اندازی برای آینده ما ترسیم کند. چون نظام جمهوری اسلامی در پی تمدن‌سازی است. به فرموده رهبر معظم انقلاب اسلامی، هدف ما بازسازی تمدن نوین اسلامی است. به همین دلیل نمی‌توان بدون شناخت پیشینه تمدن اسلامی، چشم انداز آینده تمدن نوین اسلامی را هم داشت.