قلمرو اسراف در آموزههای اخلاق اسلامی
هادی حسینخانی نائینی
رهبر معظم انقلاب اسلامی در تاریخ ششم آذرماه جاری به مناسبت هفته بسیج نصایحی چند به مردم شریف ایران داشتند. از جمله این اندرزها پرهیز جدی از اسراف بود. ایشان اسراف را از مهمترین خطرها و ضررها برای خانوادهها و کشور خواندند و گفتند: «اگر این همه اسراف نباشد بدون شک اوضاع کشور خیلی بهتر خواهد بود.»(1)
در میان انبوه سؤالاتی که در مورد رذیله اخلاقی اسراف مطرح است، نوشتار حاضر این مسئله را مورد بررسی قرار داده که قلمرو و محدوده اسراف چیست؟ توجه به حیطه اسراف از آنرو حائز اهمیت است که برخی افراد بهرغم اعتقاد به حرمت شرعی اسراف و التزام به اجتناب از آن، مرتکب زیادهروی در مصرف میشوند که یکی از دلایل آن ناآشنایی با ابعاد وسیع اسراف از لحاظ کمّی و کیفی است.
اسراف و زیادهروی، قلمرو وسیعی را دربر میگیرد. انواع تعاملات غیرمسئولانه و ناپایدار انسان با محیطزیست شامل اسراف در منابع طبیعی همچون آب، هوا، خاک و انرژی از مصادیق واضح و مهم اسراف زیستمحور است. آبیاری نامناسب کشاورزی و استفاده از روشهای غرقابی منسوخ، اتلاف آب در هنگام استحمام، وضو، مسواک زدن و...، مصرف بیرویه برق، استفاده از وسایل نقلیه پرمصرف، عدم عایقبندی ساختمانها، فرسایش خاک بر اثر کشاورزی نادرست و دفن غیراصولی زباله که منجر به آلودگی خاک میشود، نمونههایی از اسراف در منابع طبیعی محسوب میشوند. اسراف در تولید پسماند و ایجاد آلودگی، مصداق دیگر اسراف زیستمحیطی است که شامل مواردی همچون استفاده افراطی از پلاستیکهای یکبارمصرف، بستهبندیهای غیرضروری و چندلایه برای کالاها و فرهنگ استفاده و دور انداختن به جای تعمیر و استفاده مجدد است. تخریب زیستبوم شامل شکار و صید بیرویه، تخریب جنگلها و مراتع و نابودی تنوع زیستی نمونهای دیگر از اسراف زیستمحور در مقیاس کلان و در حق نسلهای آینده است.
اسراف در فرصتهای حفاظتی، گونه دیگر اسراف زیستمحیطی است و در قالب ترک فعل و کوتاهی تعریف میشود. عدم بازیافت، عدم استفاده از فناوریهای پاک و ترجیح روشهای آلاینده و پرمصرف و نیز عدم آموزش و فرهنگسازی، به اتلاف منابع منجر میشوند. قلمرو اسراف به لحاظ تکلیف، محدود به مصادیق حرام نیست بلکه مصادیق غیرحرام را نیز دربر میگیرد. آیه شریفه که میفرماید: «وَ الَّذِينَ إِذَا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا»،(2) اجتناب از اسراف را از جمله اوصاف بندگان خاص خداوند رحمان برمىشمارد. اگرچه مسلّم است که قدر متیقن از مفهوم اسراف، مصادیق حرام آن است، اما دایره شمول این مفهوم، منحصر به حرام نیست، بلکه هرگونه زیادهروی و تجاوز از حد اعتدال در حوزه انفاق و هزینه کردن اموال را- حتی اگر به حد حرمت شرعی نرسد- دربر میگیرد. به بیان دقیقتر، هرگونه هزینهای که با معیارهای شرعی، «مرجوح» و فاقد ترجیح تشخیص داده شود، به حکم این آیه، مشمول عنوان اسراف خواهد بود.(3) براساس منابع اسلامی، قلمرو اسراف از لحاظ کمیّت شامل کمترین میزان اتلاف منابع نیز میشود. از امام صادق(ع) نقل شده است که اسراف، حتی دور انداختن هسته(خرما و میوه) و دور ریختن زیادی نوشیدنی را نیز دربر میگیرد: عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ: إِنَّ الْقَصْدَ أَمْرٌ يُحِبُّهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِنَّ السَّرَفَ أَمْرٌ يُبْغِضُهُ اللَّهُ حَتَّى طَرْحَكَ النَّوَاةَ فَإِنَّهَا تَصْلُحُ لِلشَّيْءِ وَ حَتَّى صَبَّكَ فَضْلَ شَرَابِكَ.(4) اما باید دانست حدود اسراف تنها به سنجش کمّی منحصر نمیگردد، چنانکه گاه استفاده فراوان از کالایی، اسراف محسوب نمیشود، لیکن استفاده ناصواب از مقدار اندکی از آن، اسراف شمرده میشود: عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي إِبْرَاهِيمَ الْكَاظِمِ الرَّجُلُ يَكُونُ لَهُ عَشَرَةُ أَقْمِصَةٍ أَ يَكُونُ ذَلِكَ مِنَ السَّرَفِ فَقَالَ لَا وَ لَكِنَّ ذَلِكَ أَبْقَى لِثِيَابِهِ وَ لَكِنَّ السَّرَفَ أَنْ تَلْبَسَ ثَوْبَ صَوْنِكَ فِي الْمَكَانِ الْقَذِرِ؛ اسحاق بن عمار از امام کاظم(ع) پرسید: «آیا داشتن ده پیراهن اسراف محسوب میشود؟» حضرت فرمودند: «خیر، در این صورت، لباسها با دوامتر خواهند بود. اسراف آن است که لباس بیرونیات را در مکانی آلوده بپوشی.»(5)
----------------------------
1.https://farsi.khamenei.ir/news-content?id=61920 2. فرقان، 67. 3. رستگاران، ص 246. 4. کلینی، کافی، ج 4، ص 52. 5. مجلسی، بحارالانوار، ج 76، ص 317.