دوره های نوبت دوم دانشگاه ها چه سرانجامی خواهند داشت؟
فقط در ۱۴ روز گذشته ۲ دانشگاه مهم کشور اعلام کردند که پذیرش دانشجو در دوره‌های شبانه (نوبت دوم) را از سال آینده متوقف خواهند کرد. این تصمیم می‌تواند برای عدالت آموزشی آسیب‌زننده باشد، چرا که با وجود امکان‌پذیرش در دوره‌های شبانه، داوطلبانی که رتبه خوبی در کنکور کسب کرده بودند؛ اما در دوره‌های روزانه دانشگاه مورد نظرشان پذیرفته نمی‌شدند، می‌توانستند از فرصت پذیرش در دوره‌های شبانه بهره‌مند شود.
برخی کارشناسان معتقدند که نظام آموزش عالی ایران در مسیر تازه‌ای از بازآرایی مالی قرار گرفته است. در حالی که وزارت علوم تأکید دارد هیچ برنامه‌ای برای حذف دوره‌های شبانه ندارد، برخی دانشگاه‌ها از توقف جذب دانشجو در این دوره‌ها خبر می‌دهند. این تصمیم‌ها که ظاهراً با هدف صرفه‌جویی مالی و تمرکز بر ارتقای کیفیت اتخاذ شده، می‌تواند چهره سنتی آموزش عالی کشور را دگرگون کند.
رئیس دانشگاه تهران در تازه‌ترین اظهارات خود از کاهش محسوس ظرفیت پذیرش و حذف دوره نوبت دوم در سال آینده خبر داده است. او با اشاره به شرایط مالی و سازمانی دانشگاه گفت: همه دانشجویان، مشکلات صنفی و رفاهی دارند و دانشگاه هم مشکلات سازمانی زیادی دارد. برای حل این مشکلات، در سال جاری نزدیک به ۴۰۰ نفر ظرفیت ورودی را کاهش دادیم و به سازمان سنجش اعلام کردیم که امکان پذیرش نداریم. برای سال آینده نیز به اندازه‌ای ظرفیت اعلام خواهیم کرد که دانشگاه توان اقدام داشته باشد. از سال آینده دانشجوی نوبت دوم هم پذیرش نخواهیم کرد و امسال نیز چند پردیس در کیش، قشم و اروند حذف شده‌اند تا بتوانیم امور دانشجویان را در دانشگاه به خوبی سامان دهیم.
اظهارات نامبرده را می‌توان نشانه‌ای از تغییر جهت دانشگاه‌ها به سوی کاهش هزینه‌ها دانست. او تصریح کرده که تمرکز دانشگاه بر «سامان‌دهی امور دانشجویان» و «توان واقعی اجرائی» است؛ عباراتی که در ظاهر مدیریتی‌اند، اما در بطن خود به بحران بودجه و افزایش هزینه‌های اداره دانشگاه‌ها اشاره دارند.
همچنین رئیس دانشگاه ملی مهارت نیز از توقف جذب دانشجوی نوبت دوم در سال آینده خبر داده است. وی با اشاره به وضعیت نیروی انسانی و ساختار سازمانی دانشگاه گفت: وضعیت پست‌های سازمانی دانشگاه ملی مهارت در آموزشکده‌های فاقد کادر آموزشی و هیئت علمی ۲۴ عدد با میانگین ۳۰۰ دانشجو است. پست دارای تصدی ۵۹۰۰ و درصد اشتغال پست‌ها
۴۰ درصد است. دانشگاه ملی مهارت تنها متولی آموزش‌های مهارتی کشور است.
۱۵ هزار دانشجوی نوبت دوم داریم که در سال آینده جذب آنها متوقف و همه روزانه خواهند شد؛ چرا که آنها از یارانه برخوردار هستند و باید از بودجه دولت استفاده کنند.
از سوی دیگر، مشاور وزیر علوم در اقتصاد آموزش عالی در گفت‌وگویی تأکید کرده است که وزارت علوم چنین سیاستی را دنبال نمی‌کند و حذف دوره‌های شبانه تصمیمی دانشگاه‌محور است، نه وزارت‌محور. وی گفته است: ممکن است تعدادی از دانشگاه‌ها بخواهند به سمت جذب دانشجو در دوره‌های پردیس بروند و از این رو به دنبال حذف دوره نوبت دوم باشند، ولی وزارت علوم چنین سیاستی ندارد.
نامبرده با اشاره به زیان اقتصادی دانشگاه‌ها از ادامه دوره‌های شبانه افزود: پذیرش دانشجو در دوره دوم از نظر اقتصادی برای دانشگاه‌ها به صرفه نیست، چراکه با وجود پایین بودن مقدار شهریه پرداختی، دانشجو از تمام خدمات رفاهی دانشگاه از جمله غذا و خوابگاه استفاده می‌کند. با وجود اینکه دانشجویان نوبت دوم برای دانشگاه صرفه اقتصادی ندارند و شهریه‌ای که می‌پردازند کمتر از هزینه خدماتی است که دریافت می‌کنند، اما وزارت علوم برنامه‌ای برای حذف این دوره‌ها ندارد.
تحلیل کارشناسان آموزش عالی نشان می‌دهد که همین زیان اقتصادی، عامل اصلی گرایش دانشگاه‌ها به حذف تدریجی دوره‌های شبانه است. در سال‌های گذشته، شهریه نوبت دوم تنها بخش اندکی از هزینه‌های واقعی دانشگاه را پوشش می‌داد و مابقی از محل بودجه دولتی یا درآمدهای اختصاصی جبران می‌شد. اکنون با محدودتر شدن اعتبارات، دانشگاه‌ها به دنبال شیوه‌هایی کم‌هزینه‌تر برای حفظ تراز مالی خود هستند.
به این ترتیب، سه موضع رسمی از سه نهاد مختلف نشان می‌دهد که هرچند وزارت علوم حذف نوبت دوم را سیاست رسمی خود نمی‌داند، اما در سطح اجرائی، دانشگاه‌ها در حال کاهش ظرفیت یا توقف پذیرش در این دوره هستند. این تغییر را می‌توان نتیجه فشارهای مالی، کاهش حمایت‌های دولتی و نیاز به بازنگری در الگوی درآمدی دانشگاه‌ها دانست.
دوره‌های شبانه که از دهه ۱۳۶۰ با هدف گسترش دسترسی به آموزش عالی شکل گرفت، سال‌ها به عنوان یکی از ابزارهای تحقق عدالت آموزشی شناخته می‌شد. این دوره‌ها با دریافت شهریه‌ای کمتر از پردیس‌ها، به اقشار متوسط و کم‌درآمد امکان ورود به دانشگاه‌های معتبر را می‌داد. با این حال، در دهه اخیر، کاهش بودجه‌های عمومی و افزایش هزینه‌های خدمات دانشجویی، دانشگاه‌ها را با بحران تراز مالی مواجه کرده است.
در بسیاری از دانشگاه‌ها، شهریه دوره شبانه کمتر از نیمی از هزینه واقعی تحصیل هر دانشجو است. این در حالی است که دانشجویان نوبت دوم از همان امکانات آموزشی و رفاهی استفاده می‌کنند که دانشجویان روزانه دارند. به همین دلیل، دانشگاه‌ها ترجیح می‌دهند ظرفیت خود را به دوره‌های پردیس یا شهریه‌محور منتقل کنند که درآمد بالاتری دارد.
بر این اساس و به نقل از ایسکانیوز، دانشگاه‌هایی که در حال کنار گذاشتن دوره‌های شبانه‌اند، به احتمال زیاد به سمت توسعه دوره‌های پردیس خودگردان خواهند رفت. این تغییر به معنای افزایش فشار مالی بر داوطلبان تحصیل است، چراکه شهریه پردیس‌ها چندین برابر دوره شبانه است. از سوی دیگر، حذف نوبت دوم می‌تواند به کاهش تنوع اجتماعی در دانشگاه‌ها بینجامد؛ زیرا دانشجویان طبقات متوسط و پایین‌تر امکان تأمین شهریه‌های بالا را نخواهند داشت.
کارشناسان آموزش عالی معتقدند کاهش جمعیت دانشجویی، افت تقاضا در برخی رشته‌ها و هزینه‌بر بودن خدمات رفاهی، دانشگاه‌ها را ناگزیر کرده است تا ساختار خود را کوچک کنند. در بسیاری از دانشگاه‌های بزرگ، ظرفیت خوابگاه، تغذیه و نیروی انسانی متناسب با تعداد دانشجویان شبانه نیست و این مسئله بار مالی سنگینی بر دوش مدیریت گذاشته است.
از سوی دیگر، حذف دوره شبانه می‌تواند به دانشگاه‌ها کمک کند تا از نظر آماری بهره‌وری خود را افزایش دهند؛ چراکه نسبت استاد به دانشجو متعادل‌تر شده و کیفیت آموزش در دوره‌های روزانه بالا می‌رود.
در مجموع، هرچند وزارت علوم هنوز موضع رسمی خود را حفظ کرده و می‌گوید برنامه‌ای برای حذف دوره‌های شبانه ندارد، روند تصمیم‌گیری در دانشگاه‌ها نشان از آغاز «حذف تدریجی و آرام» این دوره‌ها دارد. هدف ظاهری صرفه‌جویی و تمرکز بر کیفیت است، اما در واقع، این تصمیم بیش از هر چیز بازتاب مشکلات مالی آموزش عالی و فشار برای خودگردانی دانشگاه‌هاست.
اگر این روند ادامه یابد، آموزش عالی کشور به‌تدریج از الگوی «دسترسی گسترده و کم‌هزینه» به سمت «آموزش شهریه‌محور و محدودتر» حرکت خواهد کرد، تغییری که در کوتاه‌مدت ممکن است بحران مالی دانشگاه‌ها را کاهش دهد؛ اما در بلندمدت خطر از بین رفتن عدالت آموزشی را به همراه
دارد.