یک لقمه هـوای پـاک در کام تلخ پرندگان پایتخت
گالیا توانگر - بخش نخست
صبح مه‌آلودِ دردمندی است. نفسم به شماره اُفتاده است و چشمم تار می‌بیند. دویست سال اول عمرم هیچ‌کدام از این گرفتاری‌ها نبود.
یک‌لحظه به فکرم می‌رسد، روی بار میوه یک وانت بنشینم تا محله‌های بالا برای خودم بخوانم و میوه بخورم.
اما با خودم می‌گویم: «آن‌وقت کسی کُت پَر مشکی‌ام را نمی‌بیند، باید آهسته و خرامان و گاه تند و پرشتاب بروم تا زندگی‌ام موج شود و روی شانه‌های بادهای وحشی قدروقیمت استواری‌ام برای زندگی کردن و زنده ماندن دیده شود.»
چشم‌هایم هم در مه بالای خیابان می‌سوزد. صدایم هم می‌گیرد. نفس‌هایم هم برای پیشروی بیشتر نمی‌کشند. یک جایی قدری می‌نشینم و آرام می‌گیرم.
روی بلندترین شاخه بلوط پارک محله می‌نشینم. شب شده است و ستاره‌ها در هوای دودی آسمان، کورسویِ تک‌وتوک و کم‌رنگی دارند. فریاد می‌زنم: «ای طایفه پرندگان پایتخت! چه زمانی می‌خواهید از خواب غفلت بیدار شوید؟ آسمان روزتان بی‌خورشید مانده و آسمان شبتان بی‌ستاره است. فرض که همچون کلاغی مثل من چهارصد سال هم عمر کنید، پس چه زمانی می‌خواهید یک لقمه هوای پاک خودتان را مزه‌مزه کنید؟ چه زمانی می‌خواهید نیلی آسمان را ببینید؟»
تا انتهای شب به انتظار بر شاخه بلوط می‌نشینم و واگویه خویش را با صدای بلند تکرار می‌کنم.
چند تنی از طایفه خویش و حتی چندگونه پرنده دیگر گرداگردم می‌نشینند.
پرنده‌ها همگی می‌گویند: «ما هم یک لقمه هوای پاک خودمان و آبی آسمان خودمان را می‌خواهیم.»
مرگ پرندگان پایتخت
هر منطقه جغرافیایی نسبت به محیط‌زیست و آب‌وهوای خود دارای گونه‌های حیوانی خاصی است. متأسفانه با اینکه در کشور ما ایران حیوانات بومی بسیار زیادی وجود دارد، کمتر کسی با آنها آشناست. حیوانات بومی همانند سرود ملی یا پرچم کشور از عناصر هویت‌بخش مردم‌اند. متأسفانه، وقتی که به آسمان پایتخت نگاه می‌کنید، سیاهی و دود می‌بینید. با نگاهی دیگر متوجه می‌شوید که پرنده‌ها از آسمان شهر رخت برمی‌بندند. شاید گمان کنید که دیگر پرنده‌ای در تهران زندگی نمی‌کند، اما حداقل از دید پرنده‌نگاران این ایده اشتباه است. طبق تحقیقات به‌عمل آمده هنوز هم بیش از ۱۷۰ گونه پرنده در پایتخت ایران زندگی می‌کنند. نه اینکه فکر کنید این پرندگان تنها در طبیعت اطراف تهران‌اند، نه! بلکه در کنار ما در همین مناطق 22گانه ثبت و ضبط شده‌اند.
عیاض موسوی، پرنده‌شناس برایمان درباره سه گونه در حال انقراض پرندگان پایتخت توضیح می‌دهد: «دلیجه از پرنده‌هایی است که معمولاً در کشتزارهای جنوب شهر زندگی می‌کند. طول بدن این حیوان چیزی میان ۳۱ الی ۳۷ سانتی‌متر و طول بال‌های آن نیز چیزی میان ۶۸ تا ۷۸ سانت است. معمولاً گروه نر این حیوانات سری طوسی و پشتی آجری‌رنگ با نقطه‌های سیاه و درعین‌حال سینه حنایی با خال‌های زیاد دارند. از آن طرف ماده‌ها نیز سر و گردن و پشت بدن سرخ با خال‌های فراوانی دارند.
یکی دیگر از پرندگان بومی تهران سار نام دارد. این پرنده بیشتر در پارک‌ها و فضاهای سبز دیده می‌شود. طول بدن این پرنده ۱۹ الی ۲۲ سانتی‌متر است. نکته جالب راجع به این پرنده آن است که در بهار و تابستان بدنی کاملاً سیاه و براق دارد؛ اما در پاییز و زمستان خال‌هایی روی بدنش پدید می‌آیند. کمر کولی از دیگر پرندگان بومی تهران است. این پرنده بیشتر در مسیرهای کوه‌پیمایی دیده می‌شود. از ویژگی‌های ظاهری آن می‌توان به بدن تپل، دم کوتاه و خط چشم‌سیاه رنگ اشاره کرد. نکته جالب این نوع پرنده سروصدای زیاد آن است.»
مهاجرت از آسمان تهران
پرندگان از جمله گونه‌هایی هستند که آلودگی هوا می‌تواند آنها را از محل زندگی خود دور کند، چراکه بسیاری از آنها در شهرهای صنعتی و کلانشهرها زیست می‌کنند. یکی از موضوعاتی که بر زیست محیط و تنوع زیستی تأثیر می‌گذارد آلودگی هواست.
گونه‌های حیات‌وحش نیز متأثر از همین آلودگی‌ها هستند، چراکه موجب ضعیف و دور شدن آنها از زیستگاه و یا محل زندگی‌شان می‌شود که همین امر تعادل طبیعت را برهم می‌زند.
پرندگان نیز از جمله گونه‌هایی هستند که آلودگی هوا می‌تواند آنها را از محل زندگی خود دور کند، چراکه بسیاری از گونه‌های پرندگان در شهرهای صنعتی و کلانشهرها زیست می‌کنند. گنجشک‌ها از جمله گونه‌هایی هستند که در شهرها زندگی می‌کنند و متأسفانه در سال‌های اخیر آلودگی هوا به حدی بود که موجب شد این‌گونه پرندگان ریز جسته و کوچک در نگاه شهروندان کمتر دیده شود.
مسعود حسینی، از پژوهشگران و پرنده‌شناسان در رابطه با تأثیر آلودگی هوا بر حیات‌وحش به‌ویژه پرندگان شهری می‌گوید: «آلودگی هوا بر پرندگانی که در شهرهای آلوده زنده می‌کنند، نسبت به انسان تأثیر بیشتری دارد، به صورتی که در آزمایش‌های مختلف هنگام کالبدشکافی بدن آنها میزان زیادی دوده و ذرات معلق هوا در شش و دستگاه گوارش پرندگان مشاهده شده است.»
وی در ادامه می‌افزاید: «پرستوها نیز مانند گنجشک‌ها در شهر تهران بسیار کم شده‌اند، چرا که طبیعت شهری مانند تهران دستخوش تغییر شده و این نوع پرنده علاقه زیادی به طبیعت و درخت فراوانی دارد، اما در مقابل بر اساس مشاهده میدانی تعداد کلاغ‌ها در تهران افزایش یافته است و این هم به دلیل نوع سیستم بدنی این‌گونه حیات‌وحش است که در هوای آلوده مقاومت بیشتری نسبت به سایر گونه‌ها دارد.» وی درباره تأثیر آلودگی هوا بر زیست پرندگان شهری اظهار می‌دارد: «تاکنون پژوهشی در خصوص تأثیر آلودگی هوا بر پرندگان شهری صورت نگرفته است و نمی‌دانیم که آیا این معضل منجر به کاهش جمعیت گونه‌های پرندگان در شهرها شده است یا خیر؟»
وی می‌افزاید: «دلیل کاهش تعداد گنجشک‌های قابل مشاهده در شهر آلوده‌ای؛ مانند تهران سردی هواست.»
حسینی می‌گوید: «تغییرات اقلیمی نمی‌تواند بر کاهش جمعیت و یا جثه این‌گونه‌ها تأثیرگذار باشد.»
این پژوهشگر پرندگان تصریح می‌کند: «پرنده‌ای مانند گنجشک که از زمان بیرون آمدن از تخم تا زمان بزرگ شدن در شهر زیست می‌کند به آلودگی هوا و صدا عادت دارد و نمی‌توانیم بگوییم که این عوامل بر کاهش جمعیت و یا فرار این‌گونه‌ها از شهرها نقش دارند. پرندگان نیز مانند تمام موجودات روی زمین حق زندگی دارند، اما این‌گونه‌های ریزجثه با تمام توان و عادت خود به محیط یکی از مؤثرترین گونه‌های شهری هستند، زیرا این‌گونه از پرندگان دشمنان طبیعی حشرات هستند و همین موضوع می‌تواند روی افزایش جمعیت حشرات شهر تهران نیز اثرگذار باشد.»
جهش ژنتیکی و کاهش تولیدمثل پرندگان
تهران غیر از انسان‌ها شهروندان دیگری هم دارد. مطابق مطالعات انجام‌یافته آلودگی هوا با شدت و قوت بیشتری زندگی حیوانات شهری را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. دلیل این مسئله شاید این باشد که آنها توانایی استفاده از ماسک را ندارند و در معرض مستقیم آلودگی هوا قرار می‌گیرند.
شاید این روزها شهروندان تهرانی بیشتر از سایر ایرانی‌ها با صحنه‌هایی همچون جسد بی‌جان کلاغ‌ها و کبوترها در کنار خیابان و پارک‌ها روبه‌رو بوده‌اند. به باور کارشناسان به علت وزن متفاوت ذرات آلاینده و نحوه قرارگیری آنها در لایه‌های مختلف نزدیک سطح زمین قرارگیری پرنده‌ها در طول شب بر روی درختان با ارتفاعات مختلف می‌تواند به صورت مستقیم با سلامت آنها در ارتباط باشد و در صورت وجود غلظت بالایی از آلایندگی باعث مرگ دسته‌جمعی آنها شود.
ایمان معماریان، دامپزشک با اشاره به اینکه در این باره مطالعه‌ای در سطح ایران انجام نگرفته است، می‌افزاید: «تحت‌تأثیر قرار دادن توانایی پرواز و تولیدمثل از جمله اثرات جانبی تأثیر آلاینده‌ها است که می‌تواند نسبت به‌شدت و میزان در معرض آلاینده بودن تأثیرات آن متفاوت باشد و در این مورد مطالعاتی در سطح دنیا انجام گرفته است.»
این دامپزشک حیات‌وحش اضافه می‌کند: «آلاینده‌ها به صورت مشخص هم می‌تواند تعداد زادگان را در پستانداران و پرندگان تحت‌تأثیر قرار دهد و هم اینکه احتمال ایجاد بیماری در فرزندان حیوانات یا جهش ژنتیکی را در آنها افزایش می‌دهد.»
معماریان بیان می‌دارد: «سازمان محیط‌زیست و شهرداری مسئول مستقیم زیستمندان شهری هستند و لازم است دراین‌باره مطالعات پایه‌ای از میزان جمعیت تا فصول زادآوری و قلمرو آنها انجام گیرد تا بتوانیم تغییرات را نسبت شاخصه‌های مختلف از جمله آلودگی هوا مورد بررسی قرار دهیم.» این پژوهشگر حوزه حیات‌وحش اضافه می‌کند: «وقتی چرخه‌های زیستی به دلایل مختلف از جمله آلودگی به هم می‌خورد، نهایتاً تأثیر آن بر روی انسان مشهود می‌شود و حذف هرگونه از طبیعت نهایتاً مشکلاتی را برای انسان‌ها به‌وجود خواهد آورد. حیوانات حتی در حد حشرات از جمله زنبور عسل به‌صورت مشخص تأثیر عمیقی در گرده‌افشانی در سطح اکوسیستم‌های شهری و اطراف شهر دارد و افزایش آلودگی در محیط می‌تواند منجر به حذف دسته‌جمعی آنها شود و این در نهایت می‌تواند منجر به کاهش پوشش گیاهی در بلندمدت شود.»
راه‌حل‌های پیشنهادی برای دسترسی به هوای پاک
آلودگی هوا در ایران یک مشکل جدی است که نیازمند اقدامات فوری و بلندمدت است. با وجود تلاش‌های انجام‌شده، هنوز راه زیادی برای رسیدن به هوای پاک در پیش است. اجرای برنامه‌های جامع، افزایش سرمایه‌گذاری و مشارکت عمومی می‌تواند به کاهش این معضل کمک کند. بااین‌حال، برخی راه‌حل‌های پیشنهادی عبارتند از:
1- توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر: ایران تنها یک درصد از انرژی خود را از منابع تجدیدپذیر تأمین می‌کند، درحالی‌که پتانسیل تولید ۱۰۰ هزار مگاوات برق از انرژی خورشیدی و بادی را دارد.
۲- ارتقای حمل‌ونقل عمومی: افزایش طول شبکه مترو به ۵۰۰ کیلومتر و استفاده از ۱۰ هزار اتوبوس برقی می‌تواند ۲۰ درصد از آلودگی هوا را کاهش دهد.
۳- افزایش فضای سبز: کاشت ۵۰ میلیون اصله درخت در پنج سال آینده می‌تواند سرانه فضای سبز را به ۲۰ مترمربع برساند.
۴- آموزش و فرهنگ‌سازی: اجرای برنامه‌های آموزشی برای ۱۰ میلیون شهروند در زمینه کاهش آلودگی هوا کمک بزرگی در جهت رسیدن به هوای پاک است.