خشت اول چون نهد معمار کج ...
گالیا توانگر-بخش نخست
خبرگزاری میزان قوه قضائیه مورخه 5 مهر 1404 از رها شدن 16 هزار ساختمان ناایمن در تهران خبر داد. این میزان بنای ناایمن در پایتخت در حالی به حال خود رها شده‌اند که آتش‌نشانی نسبت به ضرورت رسیدگی به آنها مکرر هشدار داده است. شماری از بیمارستان‌ها و مراکز دولتی و آموزشی مثل مدارس، دانشگاه‌ها از جمله ساختمان‌های ناایمن در تهران هستند.
وزارت راه و شهرسازی و دستگاه‌های ذی‌ربط موظف هستند مطابق قانون دائمی ستاد ملی بحران و همچنین قانون برنامه هفتم توسعه «روند شناسایی و ایمن‌سازی ساختمان‌های پرخطر و ناایمن» را در دستور کار قرار دهند.
در دی‌ماه 1403 قدرت‌الله محمدی، مدیرعامل سازمان آتش‌نشانی شهر تهران با بیان اینکه تعداد زیادی ساختمان ناایمن در پایتخت وجود دارد، گفت: «50 درصد ساختمان‌های ارگان‌های دولتی ایمنی ندارند.»
طبق ارزیابی‌های صورت‌گرفته تنها 52 ساختمان بیمارستانی در تهران از ایمنی لازم برخوردارند. حدود 19 میلیون ایرانی در ساختمان‌های ناپایدار زندگی می‌کنند که با یک زلزله متوسط فرو می‌ریزند.
چالش‌های پیش‌روی دفع آسیب ساختمان‌های ناایمن
ایمنی ساختمان‌ها یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های بنیادین و بسیار حیاتی در ایمنی شهری به شمار می‌رود که بی‌توجهی به آن، پیامدهای جبران‌ناپذیری همچون حوادث فاجعه‌بار پلاسکو و متروپل را در پی خواهد داشت. اهمیت این موضوع باتوجه‌به گسترش شهرنشینی، افزایش تراکم جمعیت و ساخت ساختمان‌های بلندمرتبه، به‌ویژه در کلان‌شهرها، دوچندان می‌شود. با‌این‌حال، چالش‌های متعدد در حوزه‌های تقنینی، نظارتی و اجرائی سبب شده تا وضعیت ایمنی ساختمان‌ها در کشور همچنان با مشکلات اساسی مواجه باشد.
یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های موجود، ضعف در اجرای قوانین و مقررات ملی ساختمان است. در‌حالی‌که این قوانین به طور رسمی تصویب شده‌اند، در بسیاری از پروژه‌های عمرانی به‌درستی رعایت نمی‌شوند. به‌کارگیری مصالح بی‌کیفیت، طراحی و اجرای غیراستاندارد و نبود سیستم‌های کارآمد در اعلان و اطفای حریق ازجمله مشکلات عمده‌ای است که منجر به افزایش ریسک ناایمنی ساختمان‌ها می‌شود. این وضعیت بحرانی با نبود سازوکارهای نظارتی منسجم و ضعف در پایش دوره‌ای وضعیت ایمنی سازه‌ها تشدید شده است.
مهسا پایاب کارشناس گروه عمران و شهرسازی دفتر مطالعات زیربنایی، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی برایمان تبیین می‌کند: «درباره الزامات پس از ساخت باید به موضوع نگهداشت و بهره‌برداری صحیح ساختمان و بازدیدهای دوره‌ای ساختمان توجه ویژه داشت. پیاده‌سازی و اجرای سیستم نگهداشت ساختمانی و الزام به رعایت مبحث ۲۲ مقررات ملی در اغلب موارد می‌تواند از وقوع حوادث ناگوار در ساختمان جلوگیری کند، همچنین منجر به افزایش طول عمر ساختمان و جلوگیری از تحمیل هزینه‌های تعمیرات اساسی و ایجاد اشتغال پایدار خواهد شد. در این راستا ایجاد نهادهای اجرائی، فرهنگ‌سازی و فراهم‌سازی مشوق‌های مالی و بیمه‌ای می‌تواند مالکان را به اجرای سیستم نگهداشت اصولی ترغیب کند.
کلیه ساختمان‌ها به‌ویژه ساختمان‌های بلندمرتبه و حیاتی که از نظر تراکم جمعیتی و موقعیت جغرافیایی در معرض مخاطرات مختلفی همچون زلزله، حریق و فروریزش قرار دارند، نیازمند پایش‌های مستمر و اقدامات پیشگیرانه فوری هستند. علاوه‌بر این باتوجه‌به امکانات محدود امداد و نجات ضروری است از توسعه بدون پشتیبان بلندمرتبه‌سازی در شهرهای مختلف اجتناب شود.»
این مهندس عمران در ادامه می‌افزاید: «با‌این‌حال ضعف در سیستم‌های نظارتی و عدم تخصیص بودجه کافی برای اجرای طرح‌های ایمن‌سازی، باعث شده تا این بناها همچنان با خطرات جدی روبه‌رو باشند. البته گام مؤثر وزارت کشور با همکاری استاندارها، شهرداری‌ها و کارگروه‌های پایش استانی به جمع‌آوری و ساماندهی اطلاعات به‌دست‌آمده در سامانه منتاک منتهی شد. اگرچه شناسایی و ثبت اطلاعات ساختمان‌های ناایمن در این سامانه هنوز به اتمام نرسیده و لازم است باتوجه‌به تکلیف برنامه هفتم پیشرفت، تکمیل و نهائی‌سازی این فرآیند در اولویت اقدام قرار گیرد. نکته قابل‌توجه اینکه تا پیش از این مسئله ناایمنی ساختمان‌ها اغلب محدود به موضوع حریق می‌شد، اما بر اساس دستورالعمل پایش وزارت کشور، ساختمان‌ها از حیث استحکام سازه در برابر زلزله و فروریزش نیز مورد ارزیابی کارگروه تخصصی قرار می‌گیرند.
با توجه به نیاز به اعتبارات مستمر و کافی و همچنین گستردگی و حجم اعتبارات موردنیاز برای مقاوم‌سازی، ایمن‌سازی و افزایش تاب‌آوری کلیه ساختمان‌ها به‌خصوص بیمارستان‌ها و مراکز درمانی، ضروری است راه‌حلی برای تأمین منابع مالی کافی به منظور شناسایی ساختمان‌ها و سازه‌های ناایمن و ناپایدار اتخاذ شده و ردیف اعتباری مستقل در بودجه سنواتی دستگاه‌های اجرائی پیش‌بینی شود و اعتبار موردنیاز جهت ایمن‌سازی شریان‌های حیاتی، ساختمان‌ها و سازه‌های مهم با درنظر گرفتن ضرورت و اولویت‌بندی پروژه‌ها در قالب فصل مدیریت بحران کشور در قانون بودجه کشور تأمین شود.»
وی در ادامه می‌گوید: «از دیگر چالش‌های موجود در این زمینه، نبود فرهنگ ایمنی در سطح جامعه و بین مالکان و بهره‌برداران ساختمان‌هاست. عدم آگاهی عمومی نسبت به اهمیت ایمنی ساختمان‌ها، در کنار انگیزه‌های اقتصادی مالکان برای کاهش هزینه‌های ساخت و عدم جرم‌انگاری دراین‌رابطه سبب شده تا الزامات ایمنی در اولویت قرار نگیرند. این امر نه‌تنها ایمنی جانی ساکنین و مراجعان را به خطر می‌اندازد، بلکه تبعات مالی و اقتصادی گسترده‌ای نیز برای مدیریت شهری در پی خواهد داشت که اصلاح ساختاری و تقویت سیستم‌های نظارتی یکی از مهم‌ترین اقدامات در این زمینه است. به این منظور باید سازوکارهای کنترلی قوی‌تری برای ارزیابی و نظارت بر پروژه‌های ساختمانی ایجاد شود و در این زمینه نقش مهندسین ناظر و مجریان طرح‌ها به طور جدی‌تر مورد توجه قرار گیرد. همچنین، بهره‌گیری از فناوری‌های نوین در حوزه پایش ایمنی ساختمان‌ها و ارتقای سیستم‌های اعلان و اطفای حریق می‌تواند به کاهش ریسک‌های موجود کمک کند. افزایش آگاهی عمومی و تقویت فرهنگ ایمنی از طریق برنامه‌های آموزشی، تبلیغات گسترده، برگزاری دوره‌های تخصصی برای مهندسان و مجریان ساخت‌وساز و به‌خصوص جرم‌انگاری نگهداری و حفظ شرایط ناایمن و تبعات عدم اجرای قانون ازجمله اقدامات ضروری است که می‌تواند تأثیر بسزایی در بهبود شرایط داشته باشد. به‌طور‌کلی، با ارائه تحلیل جامع از وضعیت فعلی ساختمان‌های ناایمن و ارائه راهکارهای عملیاتی و پیشنهادی، بر لزوم اتخاذ رویکردی چندجانبه از طریق اصلاح قوانین، بهبود نظارت و تقویت اقدامات پیشگیرانه در مواجهه با این معضل تأکید می‌شود.»
کاهش نیمی از ساختمان‌های بحرانی شهر تهران
کمیته ایمنی شورای شهر تهران بر لزوم رصد ایمنی باراندازهای شهر تهران تأکید دارد و توصیه می‌کند: «می‌توان از طریق باراندازها درآمدزایی ایجاد کرد یا با ایمنی آنها خدمات بهتری به شهروندان ارائه داد.»
مهدی بابایی، رئیس کمیته ایمنی شورای شهر تهران در صد و هفدهمین جلسه کمیته ایمنی و مدیریت بحران شهر تهران با محوریت منطقه ۱۶ شهر تهران اظهار می‌دارد: «در گفتمان‌ها «نمی‌شود و نمی‌توانیم» سم مهلکی است؛ هر چقدر که می‌توانیم باید روی دارایی و توانمندی‌های خودمان حساب کنیم. مدیریت شهری ثابت کرده که می‌توانیم اقدامات خوبی انجام دهیم. در سخت‌ترین تحریم‌ها توانستیم بیش از ۵۰ درصد از واگن‌های مترو را داخلی‌سازی کنیم؛ باید به توانمندی ایرانیان اعتماد کنیم.»
رئیس کمیته ایمنی شورای شهر تهران با بیان اینکه باید عقب‌ماندگی‌های حوزه ایمنی را با همین توانمندی‌ها جبران کنیم، تصریح می‌کند: «در آتش‌نشانی رویکرد پیشگیری تقویت شد و با حداقل توجهی که صورت گرفت، کاهش آمار حریق درون ساختمانی اتفاق افتاد.» وی می‌افزاید: «موضوع آموزش دیگر مسئله مهم ایمنی است؛ هرچه رویکرد آموزشی را تقویت کنیم، کاهش حریق خواهیم داشت. باید ابتدا آموزش‌های لازم به مردم صورت بگیرد و بعد به سمت شهروند متعالی برویم.»
بابایی ادامه می‌دهد: «حریق ساختمان پلاسکو باعث شد بهترین آتش‌نشانان را از دست دهیم و مشابه همان اتفاق را هفته گذشته در ساختمان آلومینیوم داشتیم؛ پیش از این به دلیل فشار شهرداری کار ایمن‌سازی شروع و سیستم اعلام حریق فعال شده بود و آتش‌نشان مستقر در ساختمان حضور داشت؛ اقدامات انجام شده موجب شد ساختمان از وضعیت بحرانی به پرخطر برسد و این اقدامات به دلیل توجه به پیشگیری است. اگر ساختمان‌های پرخطر را از این شرایط خارج کنیم، کاهش حادثه رخ خواهد داد.»
بابایی با اشاره به وضعیت باراندازهای شهر تهران می‌گوید: «به صورت ویژه ایمنی باراندازها مورد رصد قرار بگیرد؛ می‌توان از طریق باراندازها درآمدزایی ایجاد کرد یا با ایمنی آنها خدمات‌رسانی بهتری به شهروندان ارائه داد. همچنین در حوزه عمرانی باید در نقاط سیل‌خیز مناطق اقدامات پیشگیرانه به صورت جدی پیگیری شود و در دستور کار قرار بگیرد.» وی در پایان خاطرنشان می‌کند: «۱۲۹ ساختمان بحرانی در ابتدای دوره ششم مدیریت شهری، امروز به ۵۶ ساختمان رسیده است و برنامه‌مان این است که تعداد ساختمان‌های بحرانی را به صفر برسانیم؛ آمار حریق ارتباط مستقیم با ساختمان‌های ناایمن دارد و توجه به این مسئله حائز اهمیت است.»
79 هزار ساختمان ناایمن در تهران
کامران عبدولی، معاون پیشگیری سازمان آتش‌نشانی تهران از شناسایی ۷۸ هزار و ۹۰۹ ساختمان ناایمن در پایتخت خبر داده و تأکید دارد که از این تعداد وضعیت ۶۰ ساختمان در شرایط بحرانی قرار دارد.
وی در تشریح وضعیت ساختمان‌های ناایمن پایتخت می‌گوید: «از کل ساختمان‌های ناایمن پایتخت، بیشترین تعداد مربوط به واحدهای تجاری، پس از آن مسکونی و اداری است. ۲۸ هزار و ۳۵۴ ساختمان تجاری ناایمن در تهران وجود دارد. همچنین ۴ هزار و ۸۰۰ واحد صنعتی، ۴ هزار و ۹۴۶ انبار و ۴ هزار و ۴۹۶ ساختمان با کاربری تجمیعی در لیست ساختمان‌های ناایمن قرار دارند. عبدولی افزود: سازمان آتش‌نشانی طی سال‌های گذشته این ساختمان‌ها را به ساختمان‌های بحرانی، پرخطر، متوسط و کم‌خطر تقسیم‌بندی کرده است. در ابتدای سال گذشته تعداد ساختمان‌های ناایمن پایتخت برابر ۱۲۹ مورد بود که در شرایط کنونی به ۶۰ مورد کاهش یافته است.» معاون پیشگیری سازمان آتش‌نشانی تهران تأکید دارد: «این ۶۰ ساختمان همچنان در دستور کار سازمان قرار دارند و اقدامات قانونی و قضائی برای آنها انجام شده است. شهرداران نواحی مسئول پیگیری ساختمان‌های تحت پوشش خود هستند و بسیاری از این ساختمان‌ها در حال عقد قرارداد با شرکت‌های پیمانکاری برای نصب سیستم‌های اعلام و اطفای حریق و ایمن‌سازی برق و سایر اقدامات ایمنی هستند. بخش عمده ساختمان‌های بحرانی پایتخت تجاری و در بازار تهران هستند.»
عبدولی با اشاره به اینکه انتظار می‌رود تا پایان سال، تعداد ساختمان‌های بحرانی به حداقل نزدیک شود، می‌افزاید: «بخش عمده ساختمان‌های بحرانی تجاری هستند که اغلب در بازار تهران قرار دارند. از مجموع ۶۰ ساختمان بحرانی، ۳۴ مورد ساختمان تجاری، ۱۳ ساختمان مسکونی قدیمی، دو مرکز اقامتی، دو انبار و چهار بیمارستان وجود دارد.»
برای دفع خطر ساختمان‌های ناایمن چه باید کرد؟
ایمنی ساختمان علاوه‌بر رعایت دقیق مقررات ساخت‌وساز مستلزم توجه کافی به بهره‌برداری و نگهداشت صحیح ساختمان مطابق قواعد و دستورالعمل‌هاست. ضعف در اجرای قوانین موجود، فقدان سازوکارهای نظارتی منسجم و عدم توجه به استانداردهای ایمنی و اصول نگهداشت ساختمان، استفاده از مصالح بی‌کیفیت، نبود سیستم‌های اعلام و اطفای حریق مناسب و عدم پایش دوره‌ای ساختمان‌ها ازجمله عوامل بروز و افزایش ریسک ناایمنی است که در این زمینه احصا شده است.
ضرورت دارد با بررسی جامع وضعیت ساختمان‌های ناایمن در کشور به‌ویژه در پایتخت، ضعف‌های موجود در حوزه‌های فنی و مدیریتی را شناسایی کرده و با نگاهی جامع به وضعیت ایمنی ساختمان‌های کشور، به ارائه راهکارهای تقنینی، نظارتی و اجرائی پرداخته شود. یکی از اقدامات مهم در این زمینه آسیب‌شناسی قوانین و مقررات موجود و تدوین یا بازبینی آیین‌نامه‌ها و استانداردهای مرتبط است که غالباً پس از بروز حوادث طبیعی یا رویدادهای غیرمترقبه صورت می‌گیرد. از حادثه پلاسکو و به‌ویژه متروپل نیز موضوع ساختمان‌های ناایمن بیش‌ازپیش مورد توجه و بررسی دستگاه‌های ذی‌ربط قرار گرفت و اقدامات مهمی نیز در این زمینه انجام شد. علاوه‌بر این، راهکارهای دیگری ازجمله تقویت سیستم‌های نظارتی، نگهداشت صحیح، پایش مستمر و اقدامات فوری برای ایمن‌سازی ساختمان‌های پرخطر، تأمین منابع مالی کافی، جرم‌انگاری نگهداری و حفظ شرایط ناایمن و افزایش آگاهی عمومی از خطرات ناایمنی پیشنهاد می‌شود.