مصادیق غیبـت امــام زمــان(عج) (شبهه ها و پاسخ ها)
شبهه: امام زمان(عج) چگونه غائب هستند؟ آیا نامرئی هستند یا اینکه دیدنی هستند و ما ایشان را نمی‌شناسیم؟ در شهرها زندگی می‌کنند یا در جاهای دورافتاده و خارج از دسترس مردم؟
پاسخ: غیبت به معنای پنهان‌شدن و خارج‌شدن از دیدرس است و در اصطلاح مهدویت، به دوره‌ای اشاره دارد که حضرت مهدی(عج) از دیدگان مردم پنهان است. غیبت به دو دوره کوتاه‌مدت (صغری) و بلندمدت (کبری) تقسیم می‌شود. غیبت صغری 69 ساله بود و غیبت کبری از سال 329ق تاکنون ادامه دارد.(1) از جمله مباحث مهم در این حوزه، کیفیت و چگونگی غیبت حضرت مهدی(ع) است که در ادامه توضیحاتی ارائه می‌شود.
مخفی شدن امام در دوران غیبت
گاه غیبت امام زمان(ع) به صورت اختفاء است؛ یعنی حضرت در مکانی پنهان به‌سر می‌برد و جز گروهی اندک کسی با ایشان ارتباط ندارد؛ همان‌گونه که در غیبت صغری، امام از دید عموم مردم و به‌ویژه دشمنان مخفی بود. (2) این نوع غیبت، همانند اختفای پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) در هنگام هجرت از مکه به مدینه است. در این دوره، ارتباط امام با جامعه شیعه به طور کامل قطع نشد (3) بلکه از طریق نواب خاصی که مستقیم با ایشان دیدار می‌کردند برقرار بود. (4) این نمایندگان، پرسش‌ها و پیام‌های مردم را به حضور امام می‌رساندند و پاسخ‌ها و دستورات حضرت را بازمی‌گرداندند. (5) هدف از این غیبت، آماده‌سازی تدریجی شیعیان برای دوران غیبت کامل یا کبری بود تا جامعه با قطع ناگهانی ارتباط با امام دچار سردرگمی و آسیب نشود. در پایان این دوره، غیبت کبری آغاز شد.
ناآگاهی از هویت واقعی امام
در غیبت کبری، گاهی امام زمان(ع) در میان مردم زندگی می‌کند و افراد او را می‌بینند و حتی با او گفت‌وگو می‌کنند، اما هویت واقعی او را نمی‌شناسند. این وضعیت مشابه داستان حضرت یوسف(ع) است که برادرانش او را دیدند ولی نشناختند. همان‌گونه که امام صادق(ع) اشاره کردند که آن حضرت در بازارها راه می‌رود و میان مردم است، ولی مردم او را نمی‌شناسند. (6) همچنین نقل شده که: إِنَّ صَاحِبَ هَذَا اَلْأَمْرِ لَیَحْضُرُ اَلْمَوْسِمَ کُلَّ سَنَهٍ یَرَى اَلنَّاسَ وَ یَعْرِفُهُمْ وَ یَرَوْنَهُ وَ لاَ یَعْرِفُونَهُ؛ امام هر سال در مراسم حج حاضر می‌شود و مردم را می‌بیند، ولی آنان او را تشخیص نمی‌دهند. (7) این حالت، غیبتی است که در آن امام پنهان نیست، ولی شناخته نمی‌شود.
نامرئی شدن امام به سبب تصرف در جسم امام
در این نوع از غیبت حضرت مهدی(عج)، در مکان حاضر است و فرد باور دارد که ایشان نزدیک اوست؛ حتی با امام سخن می‌گوید و پیوند روحی عمیقی احساس می‌کند، اما قادر به دیدن جسم ایشان نیست. این حالت معمولاً در مکان‌های مقدسی مانند مسجد جمکران، حرم امام حسین(ع) یا در مناسک حج رخ می‌دهد. همان‌گونه که امام کاظم(ع) فرمود: «یَغِیبُ عَنْ أَبْصَارِ اَلنَّاسِ شَخْصُهُ وَ لاَ یَغِیبُ عَنْ قُلُوبِ اَلْمُؤْمِنِینَ ذِکْرُهُ؛ شخص وی از دیدگان مردم نهان می‌شود ولی یاد او از دل مؤمنان پنهان نمی‌باشد.» (8) این وضعیت شبیه به داستان حضرت خضر(ع) است که زنده است، حاضر می‌شود، اما دیده نمی‌شود. (9) این نامرئی‌بودن، نه به دلیل مشکل بینایی مردم؛ بلکه به اراده الهی و تصرف در جسم امام است که او را از دید پنهان می‌کند.
نامرئی شدن امام به سبب تصرف در چشم دیگران
در گونه‌ای دیگر از غیبت، جسم امام کاملاً حاضر و مرئی است، اما قدرت بینایی ناظران به طور معجزه‌آسایی سلب می‌شود. در این حالت، تصرف الهی در چشمان مردم رخ می‌دهد تا آنان نتوانند حضرت را ببینند. این شیوه مشابه اتفاقی است که برای قوم حضرت لوط(ع) افتاد، هنگامی که جبرئیل با پرتاب ریگ، چشمان آنان را نابینا کرد. (10) بنابراین امام زمان(ع) به عنوان وارث انبیای الهی، می‌تواند از همین ابزار برای حفظ خود از گزند دشمنان بهره ببرد.
حائل شدن پرده‌ای نامرئی میان امام و دیگران
در این نوع از غیبت، خداوند پرده‌ای نامرئی میان امام و بینندگان قرار می‌دهد، به‌گونه‌ای که امام کاملاً حاضر است ولی افراد قادر به دیدن او نیستند. این حجاب، نه به دلیل نابینایی مردم است و نه نامرئی‌بودن امام؛ بلکه مانعی الهی است که دید را مسدود می‌کند. همان‌گونه که قرآن در سوره اسراء به پرده‌ای بین پیامبر و کافران اشاره می‌کند. (11) پیامبر نیز در مواقع خطر، با تلاوت آیات، این حجاب را ایجاد می‌کرد تا از دید دشمنان پنهان بمانند. (12) امام رضا(ع) نیز به همین شیوه غیبت امام زمان اشاره کرده است که خداوند ایشان را در پرده‌ای از غیبت پنهان خواهد کرد. «... یُغَیِّبُهُ اَللَّهُ فِی سِتْرِهِ...» (13)
نتیجه:
بنابر آنچه گذشت روشن می‌شود که غیبت امام زمان(ع) مفهومی عام و دارای مصادیق و کیفیت متنوع است و به یک‌شکل خاص محدود نمی‌شود. امام می‌تواند برای حفظ خود و متناسب با شرایط، از انواع غیبت استفاده کند. حتی ممکن است در یک مکان، یک فرد امام را ببیند و فرد دیگر نه. (14) این انعطاف و تنوع، برای تداوم حیات امام در دوران غیبت طولانی ضروری است و امکان زندگی عادی- حتی ازدواج- را برای ایشان فراهم می‌سازد. (15) بنابراین، حضرت می‌تواند هم در زمین و در میان مردم زندگی کند و هم از توانایی‌های فوق بشری برای پنهان ماندن بهره ببرد.(16)
پی‌نوشت‌ها:
1. شیخ مفید،الارشاد، قم، محبین، ۱۴۲۶ق/۱۳۸۴ش، ج2، ص340. 2. ابن شهرآشوب مازندرانی، مناقب آل ابی‌طالب، قم، علامه، 1379ق، ج2، صص 58-59. 3. طبرسی، فضل بن حسن، تاج الموالید، بیروت، دارالقاری، 1422ق، ص 111.
4. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1407ق، ج1، ص 330. 5. ابن بابویه، کمال‌الدین و تمام النعمه، تهران، اسلامیه، 1395ق، ج2، صص 482-522. 6. کلینی، کافی، ج ۱، ص 3۳۷. 7. ابن بابویه، من لا یحضره الفقیه، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۱۳ ق، ج ۲،ص ۵۲۰. 8. ابن بابویه، کمال‌الدین،ج ۲، ص ۳۶۸. 9. همان، ص 390. 10. برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، قم، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۱ ق، ج ۱، ص ۱۱۱. 11. اسراء، آیه 45. 12. قطب‌الدین راوندی، سعید بن هبه الله، الخرائج و الجرائح، قم، مؤسسه امام مهدی، ۱۴۰۹ ق، ج ۱، ص۸۷. 13. ابن بابویه، محمد بن علی، کمال‌الدین و تمام النعمه، ج ۲، ص ۳۷۶. 14. قطب‌الدین راوندی، الخرائج و الجرائح، ج٢، صص ٥٩٥-٥٩٦. 15. ابن بابویه، کمال‌الدین، ج ۱، ص ۱۳۷؛ کلینی، کافی، ج ۱، ص۲۲۶. 16. برای مطالعه بیشتر، رک: یار محمدیان، محمدتقی، ماهیت و چگونگی غیبت امام زمان (عج)، فصلنامه مهدویت، پاییز 1402ش، شماره 46، صص 33-57.
حسین زارعی