آثار و برکات تهلیل

فاطمه اصلانلو  

هر چند که در قرآن واژه تهلیل به کار نرفته‌، اما در روایات  تفسیری- تبیینی و فرهنگ اسلامی، تهلیل در کنار تسبیح، تکبیر و تحمید بارها برای تبیین حقیقت توحید ذکر شده است؛ زیرا «تَهْلیل»، در اصطلاح فرهنگ اسلامی که همان گفتن لا اله الاّ الله است، مهم‌ترین شعار توحیدی اسلام دانسته شده تا جایی که در روایات ماثور مانند حدیث سلسلة الذهب از امام رضا(ع) دژ محکم الهی و نیز از ارکان ایمان دانسته شده است. 
بر اساس نصوص قرآنی و روایات تفسیری- تبیینی معصومان(ع)‌، ذکر تهلیل، نه تنها نشانه توحید، بلکه موجب رستگاری است تا جایی که پیامبر اکرم‌(ص) می‌فرماید: قولوا «لا اله الا الله» تفلحوا.
مفهوم‌شناسی تهلیل
تهلیل در لغت از ماده هَلَلَ و به معنای بالا بردن صدا است. سپس اين معنا توسعه يافته و بر هر لفظ مشتمل بر حروف «هاء» و «لام» به کار رفته که با صداى بلند ادا شود.
خليل بن احمد فراهيدى، درباره مفهوم اصطلاحی تهلیل می‌نویسد: تهليل يعنى گفتن «لا اله إلّا الله » و «استهلال» به معناى صداست. پس هر «لا اله إلّا الله » گويى، خواه با صداى بلند بگويد يا آهسته‌، مُهِلّ يا مُستهِلّ است.(ترتيب‌العين، ص ۸۸۷)
هر چند که ابن فارِس می‌نویسد: مادّه «هلل» يك اصل معنايى صحيح دارد كه دلالت بر بلند كردن صدا مى‌كند. سپس دامنه آن توسعه داده شده و به چيزى كه از آن صدايى يا پاره‌اى حروف ‌هاء و لام درآيد‌، اطلاق گرديده است و آنگاه‌، غير آن را به آن‌، تشبيه مى‌كنند و تهلیل مى‌نامند.‌(معجم مقاييس اللغة‌، ج ۶، ص ۱۱)
 باید توجه داشت که مصدر ساخته شده این جمله توحیدی لا اله الا الله، «هَیلَلة» است؛ چنان‌که مصدر جعلی بسم الله الرحمن الرحیم، «بسمله» و مصدر جعلی لاحول و لاقوة الا بالله، «حوقلة» است.(ازهری، ج۵، ص۳۷۰؛ ثعالبی، صص۲۲۴-۲۲۵) جوهری می‌نویسد: هلّل الرجل‌، يعنى: آن مرد «لا اله إلّا اللّه‌» گفت. گفته مى‌شود: «قد أكثرت من الهيلله»‌، يعنى بسيار «لا اله إلّا الله‌» گفتم.(همان)
برخی بر این باورند که وجه نامگذاری گفتن لااله الاّ اللّه به تهلیل این است که شخص بهنگام گفتن لااله الاّ الله، صدای خود را بلند می‌کند.(ازهری، ج 5، ص 368) 
تهلیل با نفی و اثبات همراه است؛ بنابراین، نخست نفی معبودان می‌شود و سپس اثبات معبودیت الله؛ به این معنا که معبودی غیر از الله نیست. 
بر همین اساس کلمه مقدس «لااله الاّ الله» که دو بار به همین صورت در قرآن کریم به کار رفته است، کلمه توحید دانسته شده است؛ البته کلمات دیگر مشابه، مانند «لااله الاّ أنا» و «لااله الاّ أنت» و به ‌ویژه «لااله الاهو» که بیش از سی بار در قرآن آمده، همین مفهوم توحیدی را بیان می‌کند.
اهمیت و ارزش و آثار تهلیل
بر اساس تعالیم قرآن  و روایات تفسیری-تبیینی معصومان‌(ع)، تهلیل شعار پیامبر اکرم(صلی‌الله علیه و آله‌)(صافات، آیات 35 و 36) و از پیام‌های اصلی تمامی پیامبران(همان) و از اذکار و شعارهای مورد سفارش الهی برای حاجیان(بقره، آیه 198؛ نورالثقلین، ج 1، ص 198، حدیث 721) و نمازگزاران به ویژه پس از نمازهای شب و عید فطر است.(بقره، آیه 185؛ مجمع‌البیان، ج 9 و 10، ص 225)
در ارزش و اهمیت تهلیل همین بس که در منابع حدیثی و تفاسیر، لااله الاّ الله با نام‌ها و اوصافی چون: کلمة التقوی(فتح، آیه 26؛ عیون اخبار الرضا‌، ابن بابویه، ج۱، ص۲۵۱)، کلمة التوحید(جوامع الجامع، ج۶، ص۴۸۰، ج۸، ص۵۸۴)، کلمة الاخلاص(عیون الاخبار، ج۱، ص۲۹۹)، کلمة الحق(فتح الباری، ج۸، ص۱۶۰)، الکلمة الطیبة(المیزان، طباطبائی، ج۱۲، ص۵۱) و العروة الوثقی(فتح القدیر، ج۱، ص۲۷۷) معرفی شده است. برخی نیز تهلیل ‌را اسم اعظم خدا دانسته‌اند.(شرح اصول الکافی، محمد صالح ج۱۰، ص۳۱۶)
بر اساس نص صریح قرآن، تهلیل حضرت یونس(ع) موجب رهایی ایشان از ظلمات متعدد و متنوع شد و مؤمنان باید برای نجات از ظلمات به تهلیل همچون حضرت یونس(ع) رو آورند.(انبیاء، آیات 87 و 88؛ صافات، آیات 143 تا 145)
همچنین از مهم‌ترین عوامل تاثیرگذار در استقامت هنگام تبلیغ و ابلاغ رسالت‌های الهی، تهلیل است، چنان‌که پیامبر(ص) به دامن این ذکر عظیم می‌آویخت تا با توکل بدان از عظمت و عزت الهی برخوردار شود.(توبه، آیه 129)
از نظر قرآن، تهلیل مؤمنان نماد بندگی و خروج از دایره تکبر و استکبار است(صافات، آیات 35 و 36) که متکبران بدان گرفتار هستند.(ابراهیم، آیه 15) اجابت دعا هم در سایه تهلیل و تسبیح است(انبیاء، آیات 87 و 88) و موجب نجات از عذاب و غم و اندوه و ظلمات است. (همان)
بر همین اساس رسولُ الله ِ در تبیین آثار عظیم تهلیل می‌فرماید: إنّ «لا إلهَ إلاّ الله ُ» كَلِمَةٌ عظيمَةٌ كَريمَةٌ على اللّه عزّ و جلّ‌، مَن قالَها مُخْلِصا اسْتَوجَبَ الجَنّةَ‌، و مَن قالَها كاذِبا عَصَمَتْ مالَهُ و دمَهُ‌، و كانَ مَصيرُهُ إلى النّارِ؛ جمله «لا إله إلاّ الله» نزد خداوند عزّ و جلّ بزرگ و گرامى است. هر كس از روى اخلاص آن را بگويد، مستوجب بهشت می‌شود و هر كس به دروغ آن را بر زبان آورد، مال و جانش در امان است، امّا سرانجامش آتش است.(التوحید، شیخ صدوق، ص 23، حدیث 18) همچنین کسی که بخواهد روزی خوبی داشته باشد، متوسل به ذکر تهلیل شود؛ چنان‌که امام صادق‌(ع) فرمود: مَنْ قَالَ؛ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ؛ مِائَةَ مَرَّةٍ كَانَ أَفْضَلَ اَلنَّاسِ ذَلِكَ اَلْيَوْمَ عَمَلاً إِلاَّ مَنْ زَادَ؛ كسي كه صد بار لا اله الا الله بگويد عمل آن روزش از همه مردم بهتر باشد مگر از كسي كه بيشتر از صد بار گفته باشد.(الخصال، ج 3، ص 594) در اهمیت و ارزش تهلیل روایات بسیاری است که بیانگر جایگاه ارزشی تهلیل در دین اسلام است. از جمله آنها می‌توان به موضوعات زیر اشاره کرد:
1. ارکان ایمان: بنابر احادیث، اقرار به آن، یکی از ارکان پنج‌گانه اسلام و بزرگ‌ترین باب از ابواب هفتاد و چندگانه ایمان است.(مشکاه الانوار‌، علی بن حسن طبرسی، ص۸۶)
2. بهترین عبادت: امام صادق(ع) به نقل از رسول‌الله(ص) فرمود: استغفار و گفتن كلمه‌(لا اله الا الله) بهترین عبادت است.(اصول کافی، شیخ کلینی، ج 6، ص119)
3. برترین و صادقانه‌ترین سخنان: پیامبر اکرم برترین سخنان را لااله الاّ الله و عبارات مشابه، همچون سبحان الله و الحمدللّه و الله اکبر برشمرده است.(مسند الشامیین، طَبَرانی، ج۳، ص۳۱۵)
4. سنگین‌ترین ذکر: رسول‌الله(ص) فرمود: خداوند عزّ و جل به حضرت موسی(ع) فرمودند:‌ای موسی(ع)! اگر آسمان‌ها و تمام ساکنینش و مجموع زمین‌های هفت‌گانه را در پیشگاه من به یک طرف ترازو و «لا اله الا الله» را در طرف دیگر بگذارند‌، براستی که کفه «لا اله الا الله» بر آن کفه ترجیح خواهد داشت.(ثواب الاعمال، شیخ صدوق، ص 15)
5. رستگاری انسان: به جهت اهمیت این ذکر، پیامبر در صدر اسلام، مردم را با «قولوا لااله الاّ الله تُفلحوا» به اسلام دعوت می‌کرد.(بحارالانوار، مجلسی، ج۱۸، ص۲۰۲) همچنین، به مسلمانان توصیه می‌نمود که اسلام خود را با زیاد گفتن لااله الاّ الله تجدید کنند.(المستدرک علی الصحیحین، حاکم نیشابوری، ج۴، ص۲۵۶؛ کنز العمال، متقی الهندی، ج۱، ص۴۱۶)
6.  دژ محکم الهی: در حدیث قدسی که امام رضا(ع) با واسطه پدرانش از پیامبر اکرم نقل کرده است و در بین شیعیان به حدیث سلسلة الذهب معروف است، خداوند لااله الاّ الله را دژ مستحکم خود دانسته که ورود در آن موجب امان از عذاب الهی می‌شود.(بحارالانوار، مجلسی، ج۴۹، ص۱۲۷)
7. مانع از ارتکاب گناه: امام صادق(ع) فرمود: کسی که از روی اخلاص (لا اله الا الله) گوید به بهشت داخل شود و اخلاص او این است که گفتن (لا اله الا الله)، او را از ارتکاب آنچه که خداوند بر او حرام کرده باز دارد.(وسایل‌الشیعه، کتاب جهاد با نفس، شیخ حر عاملی، حدیث230) 
8. بهای بهشت و درختی در بهشت: رسول‌الله(ص) فرمود: بهای بهشت «لا اله الا الله» است.(ثواب الاعمال، شیخ صدوق، ص 2) در روایتی از پیامبر(ص) است که خداوند برای گوینده ذکر «لا اله الا الله» درختی در بهشت می‌کارد. مردی از قریش به پیامبر گفت یا رسول‌الله پس ما درختان بسیاری در بهشت داریم. 
حضرت پاسخ داد: آری، اما مراقب باشید که آتشی نفرستید که همه آنها را بسوزاند؛ زیرا خداوند به مؤمنان دستور داده که خدا و پیامبر را اطاعت کنند و اعمالشان را باطل نسازند.(ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، شیخ صدوق، ج۱، ص۱۱) رسول‌الله(ص) فرمود: هر كسی بگوید (لا اله الا الله) براى او در بهشت درختى كاشته می‌شود از یاقوت سرخ‌، كه بُنش از مشک سفید برآمده‌، و از عسل شیرین‌تر و از برف سپیدتر و از مشک خوشبوتر است.(اصول کافی، شیخ کلینی، ج6، ص153)رسول‌الله(ص) فرمودند: دو چيز موجب دو چيز است‌، يكى مرگ با شهادت دادن به «‌لا اله الا الله» كه سبب ورود به بهشت است و ديگری‌، شرك كه مردن با آن باعث ورود به آتش جهنم است.(جامع الأخبار، شیخ شعیری، ج 1، ص 50؛ بحارالانوار، علامه مجلسی، ج 3، ص 4) 
9. شهرهای بهشتی: رسول‌الله(ص) فرمودند: هر کسی در ماه رجب، هزار مرتبه «لَا إِلَهَ إِلَّا الله» بگوید‌، خداوند برای وی هزار حسنه نوشته و هزار شهر در بهشت بنا می‌کند.(اقبال الاعمال، سید بن طاووس، ص 147)
10.  ثواب بی‌همتا: امام باقر(ع) فرمود: ثواب هیچ چیزی بیشتر از شهادت به (لا اله الا الله‌) نیست‌، زیرا خداوند همتایی نداشته و در امر خود هیچ کسی با او شریک نیست.(ثواب الاعمال، شیخ صدوق، حدیث 8)
11.  برترین اعمال: امام صادق(ع) فرمود: عمل کسی که صد مرتبه (لا اله الا الله‌) بگوید‌، برتر از اعمال سایر مردم در آن روز است‌، مگر عمل کسی که بیش از این گفته باشد.(ثواب الاعمال، شیخ صدوق)
12.  ریزش گناهان: امام صادق(ع) فرمود: کسی که وقت رفتن به رختخواب صد مرتبه (لا اله الا الله‌) بگوید‌، خداوند خانه‌ای در بهشت برای او می‌سازد و کسی که هنگام رفتن به رختخواب صد مرتبه از خداوند آمرزش بخواهد‌، گناهان او می‌ریزد همان‌گونه که برگ درخت می‌ریزد.(ثواب‌الاعمال، شیخ صدوق) 
13.  ذکر محبوب خدا: رسول‌الله(ص) فرمود: در میان سخنان هیچ سخنی نزد خدای عزوجل دوست داشتنی‌تر از گفتن (لا اله الا الله‌) نیست.(ثواب الاعمال، شیخ صدوق)
ولایت معصومان(ع) لازمه تاثیرگذاری اذکار
بر اساس آموزه‌های قرآن و روایات تفسیری- تبیینی معصومان‌(ع)، اذکار زمانی تاثیر تمام خواهند داشت که با ولایت معصومان(ع) همراه شود؛ از همین رو رستگاری در سایه توحید با اطاعت و محبت معصومان آمیخته است.(آل عمران، آیات 31 و 32 و 61؛ نساء، آیه 59؛ احزاب، آیه 33؛ شوری، آیه 23)
امیرمؤمنان علی‌(ع) می‌فرماید: إِنَّ لِ «لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ» شُرُوطا وَ إِنِّي أَنَا وَ ذُرِّيَّتِي مِنْ شُرُوطِهَا؛ بدرستى که براى«لا اله الا الله» شروطى است و ایمان به من و فرزندان من از شروط آن است.(غرر‌الحکم‌، ج 1، ص 143)
در روایت است: وقتی که امام رضا(ع) به نیشابور رسیدند‌، به هنگام حرکت به طرف مامون‌، محدثان اطراف او را گرفته و گفتند: فرزند رسول خدا(ص)‌، از پیش ما می‌روی و حدیثی نمی‌فرمایی که از آن استفاده کنیم؟ امام رضا(ع) که در کجاوه نشسته بودند‌، سر خود را از کجاوه بیرون آورده و فرمودند: از پدرم امام موسی بن جعفر(ع) شنیدم که فرمودند: امام صادق(ع) از امام باقر(ع) از امام سجاد(ع) از پدرم امام حسین به علی(ع) شنیدم که فرمود از پدرم امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب(ع) شنیدم که فرمود از رسول خدا(ص) شنیدم که فرمود: شنیدم که جبرئیل(ع) می‌گفت: از خدای عزوجل شنیدم که فرمود: (لا اله الا الله‌) پناهگاه من است‌، کسی که وارد پناهگاه من شود از عذاب من ایمن است‌، بعد فرمودند: بشروطها و انا من شروطها؛ به شرط‌هایی که من یعنی امام رضا(ع) از شرط‌های آن هستم).ثواب الاعمال، شیخ صدوق) 
البته ایمان قلبی باید با عمل ارکان و جوارح همراه شود؛ چنان‌که در الكافى ـ به نقل از ابو عمرو زبيرى ـ  آمده است: قلتُ لَه: أيُّها العالِمُ أخبِرني أيَّ الأعمالِ أفضلُ عِندَ الله‌؟ قالَ: ما لا يَقبَلُ الله ُ شَيئا إلاّ بِهِ. قُلتُ: و ما هُوَ؟ قالَ: الإيمانُ بِاللّه ِ الّذي لا إلهَ إلاّ هُوَ‌، أعلى الأعمالِ دَرَجَةً و أشرَفُها مَنزِلَةً و أسناها حَظّا. قالَ: قُلتُ: أ لا تُخبِرُني عَنِ الإيمانِ‌، أقَولٌ هُوَ و عَمَلٌ‌، أم قَولٌ بِلا عَمَلٍ؟ فقالَ: الإيمانُ عَمَلٌ كُلُّهُ‌، و القَولُ بَعضُ ذلكَ العَمَلِ؛ به امام صادق‌(ع) عرض كردم: اى عالم [بزرگوار]! برترين اعمال نزد خداوند كدام است؟ حضرت فرمود: همان عملى كه خداوند هيچ چيزى را جز با آن نمی‌پذيرد. عرض كردم: آن چيست؟ فرمود: ايمان به خداى يكتا، بلندپايه‌ترين و ارجمندترين و والاترين اعمال است. زبيرى می‌گويد: عرض كردم: آيا مرا خبر نمی‌دهيد از ايمان كه آيا ايمان همان گفتار است با كردار، يا گفتار است بدون كردار؟ حضرت فرمود: ايمان تماما كردار است و گفتار بخشى از آن كردار است.(الكافي، ج 2، ص 33، حدیث1) بنابراین، براساس آنچه بیان شد می‌توان دانست که حقیقت توحید همین ذکر تهلیل است که آغاز ایمان‌، گواهی با آن خواهد بود و هر که بخواهد ایمانش نو شود بلکه افزایش یابد و تثبیت شود، باید به تهلیل توسل جوید؛ زیرا بر اساس روایات ماثور، تهلیل در میان اذکار به سبب جامعیت، مهم‌تر از تسبيح و تحميد است؛ بلكه سَرور همه اذكار و برتر از همه اعمال و بهترين سخن شمرده شده و به عنوان كلمه تقوا‌، بهترين عبادت‌، برترين دانش، كليد آسمان‌ها و مانند آنها بر آن تاکید شده است؛ چرا که حقیقت تهلیل با شرایط آن، انسان را از ظلمات به نور می‌رساند و  گناهان را از جان می‌زدايد‌، روان را از آفات شيطانى مصونيت می‌بخشد، بلاها را از انسان دور می‌كند و رفع و دفع عذاب کرده و جلب نعمت و منفعت می‌نماید و انسان را از آتش دوزخ رها می‌کند و شايسته ورود به بهشت می‌کند، از همین رو باید گفت که  ذكر «تهليل» می‌تواند عزّت‌، كاميابى و رستگاری‌، سعادت و خير دنيا و آخرت را نه تنها براى شخص ذاكر، بلكه براى جامعه اسلامى فراهم سازد‌، البته مشروط بر اینکه تهلیل همراه با اموری چون: اخلاص‌، اطاعت خدا و رسول‌الله‌، محبّت و ولايت اهل بيت‌(ع)، عمل صالح‌، اجتناب از محرّمات و مانند آنها باشد که در روایات بسیاری بدان اشاره شده است.(نهج الذکر، ج 2، محمد محمدى رى‌شهرى، صص 447 تا 495) براساس روایات، پیامبر(ص) می‌فرماید: کودکانتان را که زبان گشودند، ذکر لا اله الا الله بیاموزید و هنگامی که دندان شیری در آوردند نماز بیاموزید.(عمل الیوم و اللیله، الدینوری، ص 150)