هزار و یک چالشی که به تشدید ترافیک پایتخت می‌انجامد
تارا وحیدی
با توجه به آمارها در مهرماه بین ساعت ۶:۱۵ تا ۸:۳۰ یک اوج ترافیکی داریم؛ در این ماه در روز بازگشایی مدارس (دوشنبه 31 شهریور 1404) بیشترین ترافیک در منطقه یک رخ داده است. رصد و پایش صبحگاهی اول مهر و آغاز سال تحصیلی جدید با حضور مدیران شهری و انتظامی پایتخت انجام شد و در این جلسه بر لغو فرصت ۲۰ روزه تردد در محدوده آلودگی هوا، کاهش ۱۱ درصدی ترافیک معابر پایتخت نسبت به سال گذشته، پوشش انتظامی هر مدرسه، عزم راسخ دولت و شهرداری در اصلاح و بهبودبخشی کیفیت حمل‌ونقل، افزوده شدن ۲۰۱ دستگاه اتوبوس به ۱۰ خط حمل‌ونقل عمومی، معاینه فنی رایگان و نظارت وضعیت ایمنی سرویس مدارس با همکاری پلیس و شناسایی ۶۰ گره ترافیکی پایتخت تأکید شد.
کارشناسان حمل‌ونقل معتقدند بخش قابل‌توجهی از مشکلات ترافیکی تهران به الگوی رانندگی شهروندان برمی‌گردد. توقف‌های ناگهانی، تغییر مسیر بدون استفاده از راهنما، پارک دوبله و حتی ورود به خطوط ویژه یا حرکت خلاف جهت، از جمله رفتارهایی هستند که جریان عبورومرور را مختل می‌کنند. این بی‌نظمی‌ها، به‌ویژه در شرایطی که حجم ترافیک سنگین است، نه‌تنها سرعت حرکت خودروها را کاهش می‌دهد؛ بلکه زمینه‌ساز تصادف‌های زنجیره‌ای نیز می‌شود.
بی‌نظمی در رانندگی عامل مهمی در ایجاد ترافیک
یک سرباز پلیس راهور توضیح می‌دهد: «وقتی به راننده‌ای که دوبله پارک کرده است، تذکر می‌دهیم، پاسخ می‌دهد: «یک دقیقه دیگر حرکت میکند، اما او متوجه نیست همین توقف کوتاه می‌تواند صفی طولانی از خودروها را پشت سرش به وجود آورد.»
از سوی دیگر، تغییر لاین برای افتادن در مسیری که روان‌تر به نظر می‌رسد، اغلب نتیجه‌ای معکوس دارد. این کار باعث انسداد لاین کناری شده و همان مسیر روان را هم قفل میکند. علاوه‌بر این، رفتارهایی مانند استفاده نکردن از چراغ راهنما، عبور از چراغ قرمز یا استفاده مکرر از بوق برای باز کردن مسیر، همگی در تشدید ترافیک اثرگذار هستند.
مجیدی، شهروند تهرانی، نیز با اشاره به اهمیت رعایت قوانین رانندگی می‌گوید: «توقف پشت چراغ قرمز یک مکث کوتاه است که از شکل‌گیری گره‌های سنگین جلوگیری میکند. وقتی راننده‌ای قانون را زیر پا می‌گذارد، نه‌تنها خودش دیرتر به مقصد می‌رسد، بلکه راه دیگران را هم می‌بندد. درواقع بی‌توجهی به قانون، انتخاب مسیری طولانی‌تر و زمان‌برتر است، حتی اگر در ظاهر صرفه‌جویی چندثانیه‌ای به نظر برسد.»
با این وجود کارشناسان معتقدند، مشکل ترافیک تهران به کم‌کاری شهروندان در مدیریت عبورومرور مربوط نمی‌شود؛ عامل اصلی، عدم مدیریت صحیح ترافیک و رسیدگی به ظرفیت و عملکرد مترو و شبکه اتوبوس‌رانی است.
هر مدرسه مورد پوشش انتظامی قرار می‌گیرد
سردار گودرزی، جانشین فرماندهی نیروی انتظامی تهران بزرگ خاطرنشان میکند: «اقدامات بسیار خوبی در حوزه ترافیک رخ داده است؛ به‌طوری‌که هر مدرسه مورد پوشش انتظامی قرار می‌گیرد تا مشکل خاصی وجود نداشته باشد.»
در ادامه حسین خوش‌اقبال فرماندار تهران هم خاطرنشان میکند: «همه به دنبال ایجاد شرایط بهتر بودند؛ شهدای مختلفی تقدیم انقلاب شد و شهدای دانش‌آموز نیز داشتیم. تلاش زیادی صورت گرفته و با همت شهرداران مناطق و معاونت‌ها و سازمان‌های شهرداری اتفاق خوبی خواهد افتاد. ما در خدمت ۵۶ هزار معلمی هستیم که آینده دانش‌آموزان را رقم خواهند زد.»
محمدرضا علیمردانی، مدیرعامل سازمان حمل‌ونقل و ترافیک با بیان اینکه پیش‌بینی این است که یکی دو هفته اول فشار ترافیکی در محدوده‌های آموزشی تهران کمتر باشد، می‌گوید: «طبق مصوبات شورای ترافیکی، ساعات ترافیکی بررسی شد و فرصت روزه تردد در محدوده آلودگی هوا لغو شد. با اضافه شدن به ناوگان حمل‌ونقلی تهران و بهبود وضعیت ناوگان امسال می‌توانیم نیمه دوم را با ترافیک بزرگراهی کمتری پشت سر بگذاریم.»
قیومی مدیرعامل سازمان اتوبوس‌رانی تهران خاطرنشان کرد: تلاشمان این بود که ناوگان اتوبوس‌رانی را متناسب‌سازی کنیم؛ امروز ۲۰۱ دستگاه اتوبوس به ۱۰ خط حمل‌ونقل عمومی اضافه شده است. ۱۳۰ اتوبوس دو کابین امروز به خط‌های ما اضافه می‌شوند؛ خطوط منتهی بین ایستگاه‌های مترو را تقویت کردیم تا از سرویس‌دهی بیشتر استفاده شود. امیدوار هستیم امسال در مجموع این فعالیت‌ها سرویس‌دهی کنیم و استفاده از حمل‌ونقل عمومی را ترویج دهیم.
عوامل دیگری که بر تراکم ترافیک تهران اثرگذارند
ساخت‌وسازهای بی‌رویه در تهران، چه در حوزه مسکونی و چه در زمینه احداث معابر و بزرگراه‌ها، نه‌تنها باری از دوش شهر برنداشته، بلکه خود به عامل تازه‌ای برای افزایش ترافیک بدل شده است.
ریحانه شاهنگیان، کارشناس حمل‌ونقل، در گفت‌وگویی این پدیده را با جریان سیلاب مقایسه کرده و می‌گوید: «ساخت بزرگراه مثل باز کردن یک شریان تازه است، اما ترافیک مثل سیل است؛ خیلی زود همان ظرفیت جدید را هم پر میکند. نمونه‌اش اتوبان‌های همت و رسالت که مدت کوتاهی بعد از افتتاح، دوباره قفل شدند.» یکی از شهروندان مطلع در حوزه مدیریت شهری نیز به فرارو گفته است: «ساخت بزرگراه جدید در تهران شبیه پاک کردن صورت‌مسئله است. نقشه هوائی تهران اگر با دیگر پایتخت‌ها مقایسه شود، پیچیدگی مهندسی آن آشکار می‌شود، اما نتیجه توسعه معابر همواره برعکس بوده و به کاهش ترافیک منجر نشده است.»
در کنار این عوامل، ضعف زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی همچنان پابرجاست. طبق آمار، سهم حمل‌ونقل عمومی در سفرهای روزانه تهرانی‌ها کمتر از ۵۰ درصد سطح مطلوب است.
سید جعفر تشکری هاشمی، رئیس کمیسیون حمل‌ونقل شورای شهر تهران، در این باره تأکید میکند: «اگر حمل‌ونقل عمومی کارآمد و در شأن مردم وجود داشت، هیچ‌کس حاضر نمی‌شد خودروی چند صدمیلیونی یا میلیاردی‌اش را به خیابان‌های شلوغ تهران بیاورد. مردم انتخاب نمی‌کنند؛ کمبود وسایل حمل‌ونقل مناسب، آنها را به سمت خودرو شخصی سوق داده است.»
شهروندی که از کرج هر روز به محل کار خود در مرزداران رفت‌وآمد میکند، تجربه شخصی‌اش را چنین روایت میکند: «برای رسیدن با مترو باید چندین بار خط عوض کنم؛ از صادقیه تا شادمان، بعد به خط زرد بروم، سپس خط بنفش تا تربیت‌مدرس و بعد وارد خط صورتی شوم. تازه قطارهای بنفش و صورتی هر ۱۵ دقیقه یک‌بار می‌آیند و واگن‌ها آن‌قدر شلوغ هستند که چند ایستگاه باید نفس به نفس بایستیم. سال گذشته که با مترو رفتم، تمام زمستان سرما خوردم. هم وقت زیادی هدر می‌رود، هم سلامتی‌ام از بین می‌رود. وقتی می‌توانم همین مسیر را با خودرو شخصی در ۱۰ دقیقه طی کنم، البته قبل از بازگشایی مدارس، چرا باید یک ساعت در مترو عذاب بکشم؟»
ترافیک اول مهر امسال
نسبت به سال گذشته ۱۱ درصد کمتر
محسن هرمزی معاون حمل‌ونقل و ترافیک شهرداری تهران با بیان اینکه سعی کردیم که یک ترافیک روان و ایمن در سطح شهر تهران داشته باشیم، می‌گوید: «امسال برای اولین‌بار در ۲۹۲ مدرسه عامل انسانی پلیس مستقر شده است.»
وی ادامه می‌دهد: «پلیس راهور، آموزش پرورش، اورژانس و... کنار هم جمع شدند و ۵ کارگروه تشکیل شد که از اعضای این کارگروه‌ها قدردانی می‌کنیم.»
هرمزی با بیان اینکه شهرداری در این دوره توجه ویژه‌ای به حمل‌ونقل عمومی داشت، می‌گوید: «نگاه دولت هم‌افزای نگاه شهرداری بود. کلانشهر تهران با معضل کمبود و فرسودگی ناوگان مواجه است. در دو سال گذشته با کمک فرماندار گذشته تهران که مدیرعامل فعلی شرکت واحد اتوبوس‌رانی است، نوسازی اتوبوس‌ها در دست اقدام قرار گرفت.»
معاون شهردار تهران می‌افزاید: «از همان روز اول سردار موسوی‌پور نیز همراه واقعی معاونت حمل‌ونقل بوده است. امسال برای اولین‌بار در ۲۹۲ مدرسه عامل انسانی پلیس مستقر شده است. سعی کردیم که یک ترافیک روان و ایمن در سطح شهر تهران داشته باشیم. بیش از 1000 کیلومتر خط کشی در دو ماه گذشته انجام شده است. متروی تهران در غرب فعال‌تر شده و افتتاح ۳ ایستگاه تختی، مریم مقدس و سرباز در ابتدای سال تحصیلی از کارهایی است که می‌تواند مردم را به استفاده از ناوگان عمومی ترغیب کند.»
وی با بیان اینکه از دستگاه‌هایی که می‌توانستند درباره ممنوعیت برگزاری نمایشگاه‌ها همکاری کنند، ولی کمک نکردند، گله می‌کنم، تصریح میکند: «امسال نمایشگاه الکامپ دقیقاً در ابتدای مهرماه برگزار می‌شود که با وجود افزایش بار ترافیکی در این زمان این نمایشگاه می‌توانست زمان دیگری برگزار بشود، همان‌طور که سال‌های گذشته زمان دیگری برپا می‌شد.»
هرمزی درباره وضعیت ترافیکی پایتخت می‌گوید: «افزایش ناوگان در سال جدید و استقرار جرثقیل‌ها باعث شد تا امروز ۱۱ درصد ترافیک معابر نسبت به موعد مقرر در سال گذشته کاهش داشته است. دعوت می‌کنم که امسال همه به پویش استفاده از ناوگان عمومی بپیوندند.»
معاون شهردار تهران با بیان اینکه ۱۰۰ درصد کودکان استثنایی تحت پوشش هستند، خاطرنشان میکند: «در حوزه افزایش ترافیک هم از ۵ مهرماه باید گفت: انتظار داریم که این روز هفته اول آغازین مدارس است، ترافیک بیشتری داشته باشیم؛ لذا همکاری امروز تداوم خواهد داشت.»
هرمزی درباره تاکسی‌های برقی هم اظهار می‌دارد: «شهرداری نمی‌تواند هم وام بدهد هم ضامن بشود. دولت و شهرداری برای این تاکسی‌ها حدود یک میلیارد و پانصد میلیون تومان وام در نظر گرفته بودند. با همکاری با بانک شهر خودروها رهن بانک می‌شوند و مشکل حل شده است.»
ترافیک، دشمن خاموش کیفیت زندگی
ترافیک در تهران فقط یک مشکل لجستیکی نیست؛ دشمنی خاموش است که آرام‌آرام کیفیت زندگی را می‌بلعد. ساعت‌هایی که در صف‌های طولانی خودرو تلف می‌شود، به معنای کاهش زمان مفید برای کار، خانواده و حتی استراحت است. این اتلاف زمان تنها یک وجه ماجراست؛ آلودگی هوا و آلودگی صوتی ناشی از ازدحام خودروها، به طور مستقیم سلامت جسمی و روانی میلیون‌ها شهروند را تهدید میکند.
پژوهش‌های جهانی بارها نشان داده‌اند که زندگی در میان ترافیک‌های سنگین می‌تواند خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی ـ عروقی را افزایش دهد، کیفیت خواب را پایین بیاورد و سطح اضطراب و افسردگی را در جامعه بالا ببرد. در تهران، این تهدیدها دیگر فرضیه علمی نیستند؛ واقعیت عینی‌اند. آسمان خاکستری و تعداد اندک روزهای هوای پاک، صدای ممتد بوق‌ها، و استرسی که به طور مزمن در وجود شهروندان ته‌نشین می‌شود، همگی نشانه‌های شهری هستند که سلامت ساکنانش زیر بار ترافیک در حال فرسایش است. از سوی دیگر، هزینه‌های اقتصادی این معضل هم سرسام‌آور است. سوختی که در ترافیک هدر می‌رود، انرژی‌ای که به جای تولید در ازدحام نابود می‌شود، و کاهش بهره‌وری نیروی کار، همه به معنای زیانی است که هر روز بر دوش اقتصاد ملی گذاشته می‌شود. به‌این‌ترتیب، بحران ترافیک تنها اعصاب رانندگان را نمی‌ساید، بلکه بر سفره مردم و آینده اقتصاد کشور هم سایه می‌اندازد.
تهران امروز شهری است که برای بسیاری از شهروندان، خودروی شخصی نه یک انتخاب، بلکه اجبار است. کافی است کسی بخواهد از غرب به شرق شهر برود یا برعکس؛ در نبود پوشش کامل خطوط مترو و ضعف شدید حمل‌ونقل عمومی، گزینه‌ای جز سوار شدن پشت فرمان باقی نمی‌ماند. متروی تهران با وجود هفت‌خط فعال و بیش از ۲۲۰ کیلومتر مسیر بهره‌برداری‌شده، هنوز نمی‌تواند پاسخگوی نیاز روزانه میلیون‌ها سفر باشد. بسیاری از مناطق به‌ویژه در غرب و شرق شهر یا اصلاً به شبکه مترو دسترسی ندارند یا باید مسیرهای طولانی و وقت‌گیر طی کنند تا به نزدیک‌ترین ایستگاه برسند.
از سوی دیگر، اتوبوس‌رانی پایتخت که باید مکمل مترو باشد، سال‌هاست زیر بار فرسودگی خم شده است. ناوگان موجود تنها بخش اندکی از نیاز واقعی شهر را پوشش می‌دهد؛ به‌طوری‌که کمتر از یک‌سوم ظرفیت لازم در خیابان‌ها فعال است. این شکاف باعث شده که حمل‌ونقل عمومی در عمل نتواند جایگزین مناسبی برای خودروی شخصی باشد و فشار مضاعفی به شبکه معابر تحمیل شود.
اما مشکل تنها به کمبود مترو و اتوبوس ختم نمی‌شود. در بسیاری از محلات تهران، خیابان‌ها و معابر نه‌تنها استاندارد نیستند، بلکه حتی حداقل امکانات برای پیاده‌روی یا دوچرخه‌سواری هم وجود ندارد. کوچه‌های باریک، پیاده‌روهای ناایمن و فقدان مسیرهای دوچرخه، هرگونه حرکت به سمت حمل‌ونقل پایدار را بی‌اثر کرده است. در چنین شرایطی، شهروندی که بخواهد زندگی روزانه‌اش را بدون خودرو پیش ببرد، عملاً در بن‌بست قرار می‌گیرد.
نتیجه آنکه تهران امروز بیش از آنکه شهری برای زندگی باشد، به میدانی از توقف‌های بی‌پایان بدل شده است. مترو ناکامل، اتوبوس ناکافی و خیابان‌های غیراستاندارد، همه دست‌به‌دست هم داده‌اند تا خودرو شخصی به تنها گزینه تبدیل شود.
این چرخه معیوب، هر روز زمان، سلامت و انرژی شهروندان را می‌بلعد و بحران ترافیک را به بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی در پایتخت بدل کرده است. راه نجات روشن است، تجربه جهان ثابت کرده که اصلاح جریان حمل‌ونقل شهری به یک «تغییر الگو» نیاز دارد؛ تغییری که شهامت می‌خواهد. محدودیت خودروهای شخصی در بخش‌هایی از شهر، سرمایه‌گذاری فوری برای تکمیل مترو و اتوبوس‌رانی، و بازگرداندن خیابان‌ها به مردم از طریق پیاده‌راه‌ها و مسیرهای دوچرخه، همه بخشی از این الگوست.
شهروند تهرانی بیش از هر چیز نیاز به «بازپس‌گیری زمان» دارد؛ زمانی که هر روز در پشت ترافیک دود می‌شود. اگر مدیریت شهری این ضرورت را جدی بگیرد، تهران می‌تواند دوباره نفس بکشد. اما اگر روند فعلی ادامه یابد، این کلانشهر دیر یا زود به نقطه‌ای می‌رسد که خروج از آن نه فقط سخت، بلکه ناممکن خواهد شد.