مبانی اصلاح الگوی مصرف(پرسش و پاسخ)
پرسش:
از منظر آموزه‌های وحیانی اسلام آیا اصلاح الگوی رفتاری مصرف مخاطبان با اوامر و دستورات حاکمان و کارگزاران محقق می‌شود یا اینکه ابتدا باید مبانی این اصلاح الگوی رفتاری تبیین و مورد پذیرش قرار گیرد تا مخاطب با اعتقاد و باور به بهینه‌سازی الگوهای رفتاری تحت هر شرایطی رفتار عاقلانه و خداپسندانه خود را انجام دهد؟
پاسخ:
اهمیت اصلاح الگوی مصرف
یکی از پایه‌های اصلی توسعه اقتصادی، اصلاح الگوی مصرف است. افزایش درآمد سرانه ملی بدون این اقدام اساسی نمی‌تواند نقش مؤثری در توسعه پایدار ایفا نماید. زیرا الگوی مصرف اصلاح نگردد، مصرف بی‌رویه موجب تباهی منابع قابل سرمایه‌گذاری می‌شود و زمینه رشد اقتصادی و رفاه جامعه در بلندمدت از بین می‌رود. همچنین امکان مشارکت در هزینه‌های عمومی و بهبود توزیع درآمد فراهم نمی‌شود. از طرفی نیازهای مادی انسان حد و اندازه مشخصی ندارد و هرچقدر به او بدهند باز هم مطالبات بیشتری را طلب می‌کند. از این جهت موضوع اصلاح الگوی مصرف در نظام اسلامی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده و لازم است ابتدا مبانی آن در میان مخاطبان تبیین و مورد پذیرش قرار گیرد. البته ناگفته نماند که اصلاح الگوی مصرف یک مسئله اقتصادی و مادی شامل آب و برق و... نیست بلکه ابعاد فرهنگی و اجتماعی نیز دارد. اصلاح الگوی مصرف می‌تواند به خودسازی انسان و مهار تمایلات غریزی او مانند: خودخواهی، حرص، طمع و تجمل‌گرایی و رفاه‌زدگی و... کمک کند و با ریاضت اختیاری و اعتقادی موجبات شکوفایی و ارتقای معنوی انسان را نیز فراهم آورد.
مفهوم الگو
واژه الگو به معنای معیار، نمونه و سرمشق است. بنابراین مقصود از عنوان الگوی مصرف از نگاه آموزه‌های وحیانی و قرآن و حدیث ارائه معیارها، بایدها و نبایدهایی است که برای اصلاح شیوه مصرف در جامعه اسلامی در قرآن و سخنان پیشوایان اسلام آمده است. لذا در اینجا به نحو اجمال به این مبانی ذیلاً می‌پردازیم.
1- مبانی عقلی
رفاه و توسعه اقتصادی پایدار جامعه، راهی جز اصلاح الگوی مصرف ندارد. زیرا اگر الگوی مصرف اصلاح نشود، مصرف بی‌رویه، موجب تباهی منابع سرمایه‌گذاری و مانع مشارکت همگان در هزینه‌های عمومی و بهبود توزیع درآمد می‌شود و بدون منابع سرمایه‌گذاری و مشارکت همگانی، توسعه همه‌جانبه و پایدار امکان‌پذیر نیست. از این رو در روایتی از امام صادق(ع) میانه‌روی که از لوازم اصلاح الگوی مصرف است، از سپاهیان عقل و مصرف بی‌رویه و اسراف و تبذیر از سپاهیان جهل شمرده شده است.(تحف‌العقول، ص402) همچنین در روایتی از امام علی(ع) آمده است: «العقل انک تقتصد فلاتسرف» خردمندی این است که میانه‌روی کنی و اسراف نکنی.(غررالحکم، ح2130) بنابراین اگر هیچ دلیل شرعی و نقلی هم برای اثبات ضرورت اصلاح الگوی مصرف نداشته باشیم، مقتضای عقل و تدبیر برای رسیدن به توسعه و رفاه پایدار، وجوب اصلاح الگوی مصرف و اجتناب از مصرف بی‌رویه را ایجاب می‌کند.
2- مبانی دینی
از منظر آموزه‌های وحیانی اسلام، ضرورت اصلاح الگوی مصرف، لااقل سه مبنای محکم اعتقادی و اخلاقی دارد:
الف) اعتقاد به مالکیت مطلق خدا
باور داشتن به این اعتقاد که مالکیت انسان، اساساً اعتباری و در طول مالکیت حقیقی آفریدگار هستی است، تعدیل‌کننده انسان است. این باور بدین معنا است که انسان اجازه ندارد اموال در اختیارش را هرگونه که بخواهد مصرف کند. لذا امام صادق(ع) می‌فرماید: «اموال از آن خداست و آنها را نزد آفریدگان خویش امانت نهاده است و فرمان‌شان داده که از آن، با میانه‌روی بخورند و با میانه‌روی بنوشند و با میانه‌روی بپوشند و با میانه‌روی ازدواج کنند و با میانه‌روی، وسیله سواری بخرند و سوار شوند و بیش از آن را به مؤمنان نیازمند ببخشند. هرکه از این حد (اعتدال و میانه‌روی) فراتر رود، آنچه از آن مال می‌خورد حرام است و آنچه می‌نوشد، حرام و آنچه می‌پوشد، حرام و آنچه به وسیله آن مال ازدواج می‌کند، حرام و آنچه سوار می‌شود، حرام است.(بحارالانوار، ج103، ص ۱۶، ح۷۴)
ب) اعتقاد به برادری دینی
از منظر قرآن همه اهل ایمان برادر یکدیگرند «انما المؤمنون اخوه» (حجرات-۱۰). همچنین پیوند برادری اهل ایمان از نگاه روایات آن‌قدر قوی است که احاد جامعه همانند اعضای یک پیکر انسان هستند. امام صادق(ع) می‌فرماید: «مؤمن برادر مؤمن است و همانند یک پیکرند که اگر عضوی از آن به درد آید، سایر اعضایش نیز آن درد را در خود، احساس می‌کنند. روح آن دو مؤمن از یک روح است. پیوند روح مؤمن به روح خداوند، بیشتر از پیوند پرتو خورشید به خورشید است.(الکافی، ج۲، ص۱۶۶، ح۴) این باور ایجاب می‌نماید که در جامعه اسلامی، توسعه و رفاه پایدار باید به صورت متعادل در میان آحاد مردم تقسیم گردد و همه مردم از آن برخوردار گردند.
ج) تلازم تكامل معنوی و کنترل لذت‌های مادی
در روایتی امام علی(ع) می‌فرماید: «دوای نفس، باز ایستادن از هوس است و منع نمودن از لذت‌های دنیا»(غررالحکم، ح۵۱۵۳)، در مقابل لذت‌گرایی و زیاده‌روی در مصرف قرار دارد که موجب انحطاط معنوی و مانع کمالات نفسانی است. بر این اساس کنترل خواسته‌های مادی و تعدیل آنها به منظور تکامل معنوی، لازم و ضروری است.