پراکندگی موضوعی قرآن(شبهه ها و پاسخ ها)

شبهه: علت پراکنده‌گویی و از این شاخه به آن شاخه شدن قرآن چیست؟ وسط بیان یک موضوع، یک مرتبه می‌رود و از موضوع دیگری سخن می‌گوید!! با این حساب چگونه گفته می‌شود آیات قرآن با هم ارتباط و همبستگی دارند؟! آیا واقعا آیات یک سوره با هم ارتباط و پیوستگی دارند؟ اگر دارند چگونه؟ و اگر ندارند چرا؟
پاسخ: قرآن کریم به‌صورت تدریجی در تعامل با مخاطبان اولیه خود نازل ‌شده‌ است.(1) روند شکل‌گیری قرآن مکتوب بدین‌ گونه بوده که پس از نزول بخشی از قرآن(2) پیامبر خدا(صلی‌الله علیه وآله) از کاتبان قرآن می‌خواستند که آن را بنویسند(3) هرگاه وحی قرآنی با بسم‌الله الرحمن الرحیم آغاز می‌شد، نشانه شروع یک سوره جدید بود و این سوره ادامه داشت تا نزول بسم‌الله بعدی که نشانه پایان سوره قبلی و آغاز سوره جدید بود.(4) نکته دیگر اینکه بیشتر آیات قرآن سبب نزول ندارند و بدون اینکه در مقام پاسخ به پرسشی و یا واکنش به اتفاقی باشند، نازل ‌شده‌اند؛ اما بخشی از آیات قرآن سبب نزول دارند.(5) مهم این است که آیات، خواه سبب نزول داشته‌اند یا نداشته‌اند، وقتی پشت سر هم نازل می‌شدند نوعاً در قرآن نیز به همین صورت پشت سر هم نوشته می‌شدند. البته گاه به جهت مصالحی همچون جلوگیری از تحریف قرآن، حضرت به کاتبان قرآن دستور می‌دادند آیات را درجایی غیر از جایی که باید نوشته می‌شدند، بنویسند. به خاطر همین، برای نمونه، برخی از آیات مدنی در سوره‌های مکی هستند.(6)
ارتباط و همبستگی آیات
سوره‌های قرآن در یک دسته‌بندی در دو گروه قرار دارند: سوره‌هایی که به‌یک‌باره و اصطلاحاً در یک واحد نزول (سُوَر جمعی‌النزول) نازل شده‌اند و سوره‌هایی که به‌مرور و در چند واحد نزول، نازل‌ گشته‌اند.(7) شبهه مطرح ‌شده درباره سوره‌های گروه دوم است نه اول؛ چراکه آیات سوره‌های گروه اول نوعاً مرتبط با یک یا چند موضوع معین هستند.
 با توضیحی که در مقدمه آمد مشخص شد که چرا در سوره‌های گروه دوم، شاهد تغییر مداوم موضوع آیات هستیم.  درباره اینکه آیا همه آیه‌های سوره‌ای که بتدریج نازل‌ شده، از آغاز تا پایان، با هم ارتباط و همبستگی دارند یا ندارند، میان کارشناسان علوم قرآنی اختلاف است.(8) به باور بسیاری از مفسرینِ معاصر، سوره‌ها مجموعه آیه‌های پراکنده‌ای که به‌صورت اتفاقی در کنار هم قرار گرفته‌اند، نیستند؛ بلکه یک وحدت فراگیر در اکثر سوره‌ها هست که نشان‌دهنده پیوستگی آیات آن است.(9) وحدتی که از آن با عنوان «وحدت موضوعی» یا «وحدت سیاق» هر سوره یاد می‌شود؛(10) 
البته با نگاه سطحی نمی‌توان به این وحدت پی برد و نیازمند تدبری است که قرآن خواننده خود را به آن فراخوانده است.(11)
قرآن‌، کتاب هدایت بشر، نه یک کتاب علمی
حتی اگر بین همه آیه‌های یک سوره ارتباطی نباشد، باز عیبی متوجه قرآن نمی‌شود؛ چراکه همه مطالب یک کتاب، حتی یک‌فصل از یک کتاب، لزوماً نباید با هم ارتباط داشته باشند. البته عدم ارتباط غیر از اختلاف است. در قرآن اختلاف به معنای بیان مطالب ضدونقیض نداریم.(12) 
مهم ارتباط همه آنها با هدف اصلی نویسنده از نگارش آن کتاب یا فصل است. توضیح آنکه قرآن اگرچه به زبان قوم نازل ‌شده،(13) اما بالاخره الهی است و از‌این‌رو، نباید توقع داشت در همه امور شبیه کتاب‌های بشری باشد. در سایر کتاب‌ها مطالب با دسته‌بندی ارائه می‌شوند، اما قرآن یک کتاب علمی نیست؛ بلکه کتاب هدایت بشر است.(14) 
هدایت بشر در گرو دانستن مطالب مختلفی است و به‌صورت یک‌بعدی تحقق پیدا نمی‌کند. لذا خدا با اینکه می‌توانست به دسته‌بندی آیات قرآن فرمان بدهد، اما اراده کرده بنده‌اش هرگاه به قرآن مراجعه می‌کند با آموزه‌های مختلفی که هرکدام به‌گونه‌ای در هدایت او نقش دارند، رو‌به‌رو شود.
فواید عدم دسته‌بندی آیات قرآن
نکته پایانی اینکه، طرح مباحث مختلف در یک سوره و تغییر موضوع آیات نه‌تنها بد نیست، بلکه فواید گوناگونی نیز دارد. برای نمونه به دو فایده اشاره می‌شود:
1. خواننده قرآن با هر بار مراجعه به قرآن و قرائت بخشی از آن، با مباحث مختلف اخلاقی، کلامی، تاریخی، فقهی و... که هرکدام به‌گونه‌ای در هدایت او مؤثرند، آشنا می‌شود. قرآن شبیه باغى است که باغبان به‌جاى آنکه درختان میوه‌های مختلف را در باغ‌های جدای از هم بکارد، آنها را به‌صورت پراکنده کاشته است؛ بنابراین، هرکسی در هر بخشی از این باغ قدم بزند می‌تواند از میوه‌های مختلفی استفاده کند.(15)
2. وقتی شخصی قرآن را می‌خواند، تغییر موضوع آیات باعث تنوع مطالب و درنتیجه، جلوگیری از خستگی او و قرائت بیشتر قرآن می‌شود؛ در همان مثال بالا اگر شخصی پس از ورود به باغ فقط درختان سیب را ببیند، کم‌کم زده می‌شود، اما اگر مدام با درختان مختلف و میوه‌های رنگارنگ مواجه شود، دیرتر خسته می‌شود و زمان بیشتر و بهتری را در باغ سپری می‌کند.
نتیجه:
لازمه تعامل قرآن با مخاطب و نزول تدریجی بسیاری از سوره‌های آن، تنوع مطالب هر سوره است؛ اما این لزوماً به‌ معنای پراکندگی موضوعی آیات نیست؛ بلکه در بسیاری از موارد با تدبر می‌توان متوجه وحدت موضوعی میان آنها شد. 
حتی اگر چنین نظم و تناسبی نیز نباشد باز مشکلی متوجه قرآن نمی‌شود؛ چراکه مهم این است که تک‌تک آیه‌های قرآن در راستای هدف اصلی این کتاب که هدایت بشر است، باشند.
منابع بیشتر جهت مطالعه:
- تناسب قرآن، محمدهادی معرفت.
- الاساس فی التفسیر، سعید حوّی.
- پژوهشی در نظم قرآن، عبدالهادی فقهی‌زاده.
پی‌نوشت‌ها:
1. اسراء، آیه 106 و فرقان، آیه 32.   2. هر بخش از قرآن که در یک وحی قرآنی نازل می‌شده، یک واحد نزول نامیده می‌شود.   3. رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ 17، 1400 ق، ص257.   4. ابوعبید، قاسم بن سلام، فضائل القرآن، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1426 ق، ص152.   5. زرقانی، محمد، مناهل العرفان، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1368 ق.   6. طباطبائی، سید محمدحسین، المیزان‌، بیروت، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات‏، چاپ 2، 1390 ق، ج5، ص167.   7. سیوطی، عبدالرحمن، الإتقان فی علوم‌القرآن، محقق: فواز احمد زمرلی، بیروت، دارالکتاب العربی، 1421 ق، ج1، ص145.   8. معرفت، محمد هادی، تناسب آیات، ترجمه مولائی‌نیا، قم، بنیاد معارف اسلامی، 1373 ش، ص11؛ فقهی‌زاده، عبدالهادی، پژوهشی در نظم قرآن، ص79 و80.   9. طباطبائی، سید محمدحسین، المیزان‌، ج1، ص16.   10. معرفت، محمد هادی، علوم قرآنی، قم، مؤسسه التمهید، 1381 ش، ص409.   11. محمد، آیه 24.   12. نساء، آیه 82.   13. ابراهیم، آیه 4؛ دخان، آیه 58؛ شعراء، آیه 159.  14. بقره، آیه 185.   15. شلتوت، محمود، الاسلام عقیده و شریعه، قاهره، دارالشروق، چاپ 18، 1421 ق، ص 487.
 هادی غلامرضائی