قرآن و الگوهای تربیتی
نرگس دوست‌محمدی
تربیت، نیاز اساسی جوامع
بنابر نگرش اصالت فرد و جامعه، جامعه نیازمند تربیت و الگوهای تربیتی است. بنابراین همان‌گونه که برای فرد، بخشی از مهم‌ترین مسائل وی را تربیت و معرفی الگوهای تربیتی شکل می‌دهد، جامعه هم نیاز دارد که به این حوزه از مسائل وی توجه خاصی مبذول شود.
تربیت که از ریشه ربو به معنای فزونی و نمو (لسان‌العرب، ابن منظور، ج 5، ص 126 تا 128 ذیل واژه ربا و نیز مفردات راغب اصفهانی، ص 340 ذیل واژه ربو) یا از ربب (مفردات راغب، ص 336) گرفته شده است به معنای پرورش دادن استعدادهای درونی و به فعلیت رسانیدن قوای باطنی است.
بنابراین شخصی که مربی است در یک فرآیندی چیزی را به شکل دیگر در می‌آورد تا آنکه به حد کمال آن برسد؛ چنان‌که در چیزی که تربیت صورت می‌گیرد می‌بایست این قابلیت وجود داشته باشد که تغییر را بپذیرد و قابلیت رشد و نمو و نیز دستیابی به کمال را داشته باشد. از این‌رو می‌توان از تربیت فرزند و زراعت و جانور (مائده آیه 4 و ص آیات 30 تا 31) سخن گفت که می‌توان آنها را رشد و نمو داده و به کمال شایسته‌شان رساند.
خداوند در بیان اهمیت و نقش مهم تربیت در تغییر رفتارهای فردی و اجتماعی فرد و نیز جامعه، تربیت و پرورش نفوس و مردم را از اهداف بعثت پیامبران از جمله پیامبر اکرم(ص) معرفی می‌کند و در آیات 129 و 151سوره بقره و 164 سوره آل‌عمران و 2 سوره جمعه به این مهم توجه می‌دهد که تزکیه و تعلیم از مهم‌ترین اهداف آفرینش و بعثت پیامبران و مسئولیت و ماموریت آنان می‌باشد که این مهم از پیامبران به علما و حاکمان منتقل می‌شود.
خداوند در آیات بسیاری چون 21 و 49 و 76 و 105 و 139 و 178 سوره بقره خود را مربی انسان‌ها می‌شمارد چنان‌که تربیت ویژه پیامبران (بقره آیه 136 و آل عمران آیه 84) و برخی از انسان‌ها همچون اصحاب کهف (کهف آیات 9 و 11 و 14 و 16) را خود مستقیم به‌عهده گرفته است که این مطلب بیانگر اهمیت و ارزش تربیت از نظر خدای متعال است.
تربیت و پرورش نیازمند آن است که شخص مربی به همه مسائل مربوط به آن آگاه باشد و به ظرفیت‌ها و روش‌های مؤثر در تربیت‌شونده علم و آگاهی داشته باشد. در برخی از موارد نیز آگاهی تربیت شونده می‌تواند برای دستیابی به هدف کمک کند و نه‌تنها مقاومت در برابر تربیت را کاهش دهد بلکه وی را همراه و همگام با تربیت‌کننده و مربی سازد. از این‌رو خداوند در روش‌های تربیتی خویش از ایجاد شناخت و دانش در مردمان بهره می‌گیرد و در بسیاری از موارد به علت و یا فلسفه و حکمت قانون و احکام تربیتی و غیر‌تربیتی آن اشاره می‌کند.
در حقیقت ایجاد بصیرت و دانایی در تربیت‌شونده از فرد و جامعه، شرایطی را فراهم می‌آورد تا مقاومت در تربیت‌شونده در برابر تغییرات را کاهش و یا از میان برداشته و حتی وی را همگام و همراه با مربی و تغییرات کند. خداوند در آیاتی چون 104 سوره انعام احکام و قوانین اسلامی را در بردارنده مطالب و مسائل بصیرت‌بخش نسبت به موضوع معرفی می‌کند.
بر این اساس هر کسی که خواهان تربیت فرد و جامعه است باید به نقش مهم واساسی بصیرت و آگاهی بخشی نسبت به موضوع توجه داشته باشد و اطلاعات و مطالب مربوط به آن مسئله را در اختیار جامعه قرار
دهد.
ارائه الگوهای پسندیده
انسان موجودی است که با تقلید، دانش‌ها و تجربیات خویش را به دیگری انتقال می‌دهد و از همین طریق از نسلی به نسلی دیگر همه دانش‌ها و تجربیاتی را که زندگی فرهنگی و تمدنی ما را شکل بخشیده منتقل کرده است. بنابراین تقلید در اصل نه‌تنها کاری پسندیده است بلکه امری لازم و بایسته است و نمی‌توان آن را جز در مواردی که موجب بازدارندگی فرد و جامعه از کمال و پیشرفت است مذموم و ناپسند شمرد. از این‌رو قرآن در آیاتی چون 170 سوره بقره و 104 سوره مائده و 28 اعراف تقلید کورکورانه را که آسیب زننده به تربیت عقلانی بشر است مذموم شمرده ولی دیگر موارد را تایید و بلکه فرمان به پیروی از افرادی به عنوان اسوه داده است.
الگوهایی که قرآن برای تربیت معرفی می‌کند الگوهایی است که شامل فرد و جامعه می‌شود. به این معنا که برای افراد، افرادی را به عنوان الگو معرفی می‌کند و برای جامعه نیز الگوی دیگری را معرفی می‌نماید. الگوهای فردی چون پیامبران و پیروان صدیق آنان و پیامبر اکرم(ص) نمونه‌هایی است که آیاتی چون 146 و 147 سوره آل‌عمران و 90 سوره انعام و 21 سوره احزاب و مانند آن معرفی می‌کند. از مهم‌ترین الگوهایی که برای جوامع بشری معرفی شده، امت اسلام در عصر پیامبر(ص) است که به عنوان امت میانه، امت شاهد و امت مقتصده از آن یاد شده است.
ارائه الگویی برای جامعه بیانگر این نکته است که جامعه خود اصالت دارد و نیازمند معرفی الگوی ویژه برای آن است. برای شناخت الگوی صحیح جامعه بشری باید به الگویی که قرآن معرفی کرده مراجعه کرد و خصوصیات و ویژگی‌های آن را شناخت و در راه بازسازی و ایجاد جامعه نمونه، سالم و آرمانی از آن بهره گرفت.
از این‌رو شناخت جامعه عصر پیامبر(ص) همراه با ویژگی‌ها و خصوصیاتی که قرآن برای جامعه آرمانی و اسوه بیان می‌کند امری لازم و بایسته است.
از جمله ویژگی‌هایی که قرآن برای امت شاهد و اسوه یاد می‌کند، اعتدال‌گرایی در همه امور از جمله در مصرف است. (بقره، آیه 143) از دیگر ویژگی‌هایی که برای امت معتدل و جامعه اسوه در آیات قرآن بیان شده می‌توان به حق‌طلبی و حق‌گرایی (اعراف آیه 181) هدایتگری (همان ) برتری در همه امور (آل‌عمران آیه 110) رفتارهای اخلاقی و پسندیده عقلایی و شرعی و دعوت دیگران به آن از راه امر به معروف و نهی از منکر (همان) به عنوان نمونه اشاره کرد.
شیوه‌های اصلاح بر اساس الگو
برای اصلاح جامعه باید الگوهای درستی را معرفی کرد و به جامعه این اجازه را داد تا با شناخت الگوی درست و علل و فواید و اثار تبعیت از الگو خود به سمت و سویی هدایت شود که الگو، بدان سمت هدایت می‌کند.
بر این اساس برای دستیابی به اعتدالی که از مهم‌ترین نمونه‌های جامعه سالم و آرمانی است (اسراء آیات 29 و 38 و فرقان آیه 67 و لقمان آیات 17 و 19) باید رهنمودهای تربیتی را همواره از راه‌های مختلف گوشزد مردمان کرد و از همه ابزارهای رسانه‌ای برای غرقه‌سازی اجتماعی بهره جست. (قصص آیه 51)
آسان‌گیری و قرار‌ندادن مردم در شرایط سخت از دیگر شیوه‌هایی است که قرآن برای اصلاح فرد و جامعه در همه امور از جمله مصرف کالا و خدمات ارائه می‌دهد. این بدان معناست که قوانین نباید سختگیرانه باشد و شرایطی را برای مردم پدید آورد که از سیر در مسیر کمالی و الگوی معرفی شده سرباز زنند. (بقره آیات 178 و 286 و حج آیات 77 و 78 و مزمل آیه 20)
ایجاد امید به وضعیت بهتر و دستیابی به شکوفایی اقتصادی و تمدنی در هنگام ارائه طرح اصلاح الگوی مصرف و دیگر طرح‌ها و اجرای آن از دیگر شیوه‌هایی است که قرآن بر آن تاکید می‌کند. زیرا بی‌ایجاد امید نمی‌توان مردم را به سوی تغییر و اصلاح رفتارهایی کشاند که بدان عادت کرده‌اند. (کهف آیه 46) اینکه شخص و جامعه به این نتیجه برسد که می‌تواند با تغییر و اصلاح به وضعیت مطلوبی دست یابد که امور و زندگی بر او آسان گردد و به آسایش و آرامش و خوشبختی دست یابد خود بهترین و مهم‌ترین گام برای اصلاح الگوها و تغییر در رفتارهاست. (آل عمران آیه 194 و بقره آیات 155 و 157 ) بیان تدریجی و ایجاد تغییر در یک فرآیند و به دور از تغییرات تند و مقطعی و سخت می‌تواند زمینه‌ای برای تغییر واصلاح در الگوها و رفتارها فراهم آورد که در آیاتی چون 32 سوره فرقان و 192 سوره شعراء‌بدان توجه داده شده است. تبیین علت رفتارها و فلسفه تغییر و اصلاح و فواید پذیرش این اصلاح و تغییر می‌تواند همراهی و همگامی جامعه را به دنبال داشته باشد. بنابراین برای هر تغییر و اصلاحی می‌بایست توجیه عقلانی و شرعی وجود داشته باشد و به اطلاع مردم برسد تا از فواید و آثار این تغییر آگاه و با آن همراه و همگام شوند. این مطلبی است که آیاتی چون آیات 13 تا 19 سوره لقمان بدان توجه داده است. اینها نمونه‌هایی از مسائل تربیتی است که در تغییر رفتارها و اصلاح الگوهای جامعه باید بدان توجه داده شود.