ضرورت بهره‌مندی دانش‌آموزان کم‌برخوردار از برنامـه‌هـای کم‌هزیـنه
بخش پایانی-حسن رضایی
مسئله اوقات فراغت تابستانی و برنامه‌ریزی برای آن، یکی از دغدغه‌های همیشگی والدین در طول این فصل از سال است. خانواده‌هایی که در روستا زندگی می‌کنند و کشاورزی یا دامداری دارند، شاید از این لحاظ مسئله خاصی نداشته باشند. چون به‌صورت طبیعی، دانش‌آموز به فضای کاری خانواده اضافه شده، اوقاتش پر می‌شود. در مورد خانواده‌هایی که شغل خانوادگی دیگری دارند نیز مسئله می‌تواند همین‌گونه پیش برود. در خانواده‌هایی که این دو حالت برقرار نیست؛ اما برنامه‌ریزی برای اوقات فراغت تابستانی نوجوانان، یکی از دغدغه‌های همیشگی است. ما در دو بخش پیشین گزارش به بررسی کلیت این موضوع و برخی جزئیات آن پرداختیم. درک اهمیت این بخش از زمان در فرآیند عمر فرزندان ما اما می‌تواند پیامدهای مثبت زیادی داشته باشد و زمینه‌ساز موفقیت آنها در زندگی شخصی و اجتماعی شود. در دین مبین اسلام، به مسئله «وقت» توجه زیادی شده، تا جایی که خداوند در قرآن به مفردات و اجزاء وقت و زمان از جمله به «شب»، «روز»، «فجر»، «صبح»، «نیم روز» و «عصر» قسم یاد کرده است.
قسم یاد کردن خداوند به یکی از این اجزاء و مفردات زمان، نشانه عظمت و اهمیت آن است؛ یعنی خداوند بدین‌وسیله می‌خواهد فوائد و آثار و اهمیت زمان را به انسان متذکر شود. بر همین اساس، فرصت سه‌ماهه تعطیلات تابستانی که عملاً یک‌چهارم هر سال را تشکیل می‌دهد، باید از سوی والدین و مسئولین امر مورد توجه قرار گرفته و قدر آن دانسته شود. قلمداد کردن تمام این زمان به عنوان ایام تعطیل و رها کردن نوجوانان در باتلاق بی‌برنامگی، بدون فعالیت مفید و تعریف شده، می‌تواند آسیب‌های فراوانی در پی داشته باشد و به عنوان دریچه‌ای به سوی بزهکاری و انحرافات اخلاقی آنان شناخته شود. درحالی‌که بهره‌گیری درست از این فرصت مهم، می‌تواند زمینه‌ساز رشد فردی و اجتماعی فرزندان ما باشد. واقعیت اما این است که تأکید یکسویه بر تکالیف والدین در این زمینه و لزوم آگاه‌سازی آنان، حسابِ کاهگل کردن دیوار از یک‌سو و یک‌تنه به قاضی رفتن است. چرا که هدایت دانش‌آموزان به سمت تجربیات دلخواه شغلی و آموزشی در فرصت تعطیلات تابستان، اولاً همواره در دسترس نیست و ثانیاً بعضاً با توجه به وضعیت اقتصادی خانواده‌ها، مقدور نمی‌شود.
برنامه‌های مفصل آموزش و پرورش
برای تعطیلات تابستانی
بر این اساس، دستگاه‌های مسئول در این زمینه اولاً باید خود را موظف به برنامه‌ریزی برای ارائه این فرصت‌ها به نوجوانان کرده و ثانیاً برای تأمین هزینه فرزندان خانواده‌های کم‌برخوردار در کلاس‌های آموزشی تابستانه، برنامه داشته باشند. فرصت تعطیلات تابستانی، می‌تواند فضائی برای پر کردن خلأهای نظام آموزشی و اندوختن تجاربی توسط دانش‌آموزان باشد که امکان انجام آنها در مدارس فراهم نیست. طبعاً دستگاه‌های مختلف فرهنگی از خود آموزش و پرورش گرفته تا سازمان تبلیغات اسلامی، شهرداری‌ها و... باید قدر این فرصت را دانسته و برای آن برنامه‌ریزی داشته باشند.
در همین زمینه، حجت‌الاسلام محمدخانی، مدیرکل فرهنگی هنری، اردوها و فضاهای پرورشی آموزش و پرورش گفته است: «ستاد فعالیت‌های تابستانی همه‌ساله در معاونت پرورشی و فرهنگی و در اداره کل فرهنگی هنری، اردوها و فضاهای پرورشی، قبل شروع تابستان، فعالیت خود را آغاز می‌کند و پس از بررسی برنامه‌ها در دبیرخانه مربوطه، فعالیت‌ها در قالب دستورالعمل به استان‌ها ارسال می‌شود.»
وی می‌افزاید: «امسال برای اوقات فراغت دانش‌آموزان، ۱۴ کارویژه، ۵ نوع برنامه مدرسه‌ای، ۶۳ برنامه متمرکز کشوری و ۱۳۰ عنوان برنامه در فضاهای فرهنگی، پرورشی و ورزشی تعریف شده است. مدارس تمام دوره‌های تحصیلی، کانون‌های فرهنگی تربیتی، دارالقرآن‌ها، مراکز مشاوره، پژوهش‌سراها، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، سالن سینماها، تشکل‌های دانش‌آموزی، کانون‌های فرهنگی - هنری مساجد، مدارس شبانه‌روزی، پایگاه‌های هنرستان‌های فنی و حرفه‌ای به عنوان مراکز و پایگاه اوقات فراغت امسال محسوب خواهند شد.» طبق آمار موجود، تعداد پایگاه‌های تابستانی آموزش و پرورش در کشور ۳۰ هزار پایگاه است که برای اجرای برنامه‌های اوقات فراغت دانش‌آموزان در نظر گرفته شده‌اند. سؤال اما این است که دستگاه‌هایی مثل سازمان تبلیغات و شهرداری‌ها چقدر در این زمینه احساس مسئولیت می‌کنند یا با آموزش و پرورش به عنوان متولی اصلی این مسئله همکاری دارند؟
چند سال قبل، یکی از معاونان وقت وزیر آموزش و پرورش در همین زمینه به رسانه‌ها گفته بود: «آیا در بحث اوقات فراغت شهرداری‌ها وظیفه ندارند امکانات خود را در اختیار آموزش و پرورش قرار دهند؟ هم‌اکنون این اتفاق نمی‌افتد. برای این موضوع آنها را دعوت کردیم؛ اما یک جلسه آمدند و جلسه بعد دیگر نیامدند و جالب است که شهردار تهران درگذشته معاون آموزش و پرورش بود.»
ورود همه دستگاه‌های کشور به مسئله اوقات فراغت
وی همچنین با بیان اینکه امکانات وزارت ورزش و جوانان در اختیار آموزش و پرورش قرار نمی‌گیرد؛ گفته بود: «اگر سالن‌های ورزشی نهادهای مختلف را در نظر بگیریم می‌تواند تعداد زیادی از دانش‌آموزان را تحت پوشش قرار دهد.» بر این اساس، درباره مسئله اوقات فراغت و استفاده بهینه از آن‌جهت پرورش مهارت‌های فردی و اجتماعی آینده‌سازان ایران عزیز، باید یک فهم مشترک در بین دستگاه‌های مختلف کشور به‌وجود آید. در غیر این صورت، روشن است که ظرفیت‌های آموزش و پرورش به‌تنهائی جوابگوی نیازهای مهارت‌آموزی و آموزش‌های جانبی نزدیک به 16 میلیون دانش‌آموز در دوره تعطیلات تابستانی نخواهد بود. امری که طبعا نخستین زیان‌دیده آن، فرزندان خانواده‌های کم‌برخوردارند؛ چرا که دوره‌های آموزشی برگزار شده از سوی آموزش و پرورش معمولا با هزینه نازل و تفاوت قیمت قابل توجه به بازار ارائه می‌گردند و فرصتی برای استفاده دانش‌آموزان با برخورداری مالی اندک محسوب می‌شوند.
شرکت در دوره‌های رایگان مهارت‌آموزی سازمان فنی و حرفه‌ای کشور، فرصت دیگری است که دانش‌آموزان می‌توانند با بهره‌گیری از آن، اوقات فراغت تابستانی خود را پربار و مفیدتر طی کنند. در تابستان هر سال، سازمان فنی و حرفه‌ای دوره‌های آموزشی رایگان متنوعی را در سراسر کشور برگزار می‌کند. این دوره‌ها شامل مهارت‌های مختلفی در زمینه‌هایی مانند کامپیوتر، زبان‌های خارجی، برنامه‌نویسی، صنایع دستی، تعمیرات وسایل خانگی، مکانیک موتور و ده‌ها رشته متنوع دیگر است. برای اطلاع از دوره‌های در حال برگزاری و ثبت‌نام در آنها، می‌توانید به وب‌سایت سازمان فنی و حرفه‌ای یا مراکز آموزشی زیر نظر آن مراجعه کنید. بهره‌گیری از این فرصت، می‌تواند رفع‌کننده نقیصه نظام آموزش عمومی کشور بر پایه صرفا محفوضات و زمینه‌ساز ورود زودهنگام دانش‌آموزان به بازار کار و تأمین استقلال مالی نوجوانان کشورمان باشد. امری که در نظام آموزشی فعلی کشور کمتر به آن توجه می‌شود.
اهمیت استقلال مالی زودهنگام پسران نوجوان
یک کارشناس مسائل مذهبی در همین زمینه می‌گوید: «نگاه ما به بحث کار کردن و استقلال مالی جوانان درست نیست و متأسفانه نظام آموزشی ما هم در این زمینه نقایص جدی و بزرگی دارد که باید رفع شوند.»
وی با طرح این سؤال که اگر یک نوجوان پسر ۱۶ساله، یک پدر ازکارافتاده ۶۰ساله داشته باشد، نفقه کدام نفر بر دیگری واجب است؟ می‌گوید: «روشن است که نفقه پدر بر پسر واجب است. یعنی از نظر اسلام، یک نوجوان ۱۶ساله باید بتواند بار تأمین معاش یک خانواده را به دوش بکشد و این‌قدر اعتمادبه‌نفس حضور در اجتماع و انجام فعالیت اقتصادی را داشته باشد. یعنی عرضه داشته باشد که پول در بیاورد. این در حالی است که نگاه عموم خانواده‌ها چنین نیست و این تولید آسیب می‌کند و خب، وقتی افراد با یک نگاه غلط تربیت می‌شوند، ازدواج‌ها هم به تأخیر می‌افتد و در پی آن، آسیب‌های فرهنگی و اجتماعی بسیاری دامنگیر جامعه می‌شود.»
این در حالی است که یکی از دستورات اکید اسلام، کار و فعالیت در جامعه است. این مهم، نه‌تنها در رفع نیازهای معیشتی و دنیوی انسان مؤثر است که در نیل به سعادت اخروی او نیز تأثیر بسزایی دارد. چه اینکه ابلیس و نفس اماره بر شخص بیکار تسلطی بیشتر دارند و لذا او در معرض فریب افزون‌تری است. انسانی که مشغول انجام کاری است و فعالیتی فکری یا عملی انجام می‌دهد، در مقایسه با شخص فارغ و بیکار، زمینه‌ای نسبتاً نامساعد برای تسلط شیطان در خود ایجاد کرده است. از سوی دیگر اسلام به‌شدت با فقر مخالف است، آن را رذیله شمرده و مورد نکوهش قرار داده و راه‌هایی برای زوال آن ارائه داده است و از سویی، یکی از اصول سلامت جامعه و استقلال آن و عدم اتکای وی به قدرت‌های شیطانی جهانی، داشتن اقتصادی سالم است. امری که طبعاً در گرو فعالیت اقتصادی همگان و به‌ویژه قشر جوان است. حضرت رسول (ص) می‌فرمایند: عبادت هفتاد جزء دارد که برترین آنها طلب حلال است. این نگاه اما متأسفانه جایگاه درستی در نظام آموزش عمومی کشور ما ندارد و آموزش‌های مدارس ما (به‌استثنای هنرستان‌ها)، افرادی که بتوانند در سن جوانی به استقلال اقتصادی نسبی دست پیدا کنند، تربیت نمی‌کند. فرصت تعطیلات تابستانی اما می‌تواند فرصتی برای خانواده‌ها و دانش‌آموزان برای پرکردن این خلا باشد.
فرهنگ کار و استقلال مالی در فرهنگ اسلام
رسیدن زودهنگام به استقلال مالی در مورد پسران به عنوان کسانی که مسئولیت تأمین معاش خانواده را برعهده خواهند داشت، باید از سوی رسانه‌ها به عنوان یک ارزش مهم و برجسته معرفی و بر آن تأکید شود. در چنین فضائی، طبعاً بازار مهارت‌آموزی و یاد گرفتن حرفه و شغلی مشخص تا قبل از اتمام تحصیلات دوره دوم متوسطه، یک ضرورت معرفی شده، حتی می‌تواند باعث بازنگری در متون و سرفصل‌های آموزش عمومی از سوی مسئولان امر در وزارت آموزش و پرورش در بلندمدت باشد. در مقابل، بیکار بودن و بلد نبودن یک حرفه باید به عنوان ضدارزش شناسانده شود. حضرت آیت‌الله مکارم شیرازی در شرح حدیثی در همین زمینه می‌فرمایند: «در روایات آمده است که بهترین زمان فعّالیت شیطان بعد از نماز مغرب و عشا است و ساعات اوّل شب به عنوان ساعات غفلت شمرده می‌شود که فریضه نماز غفیله نیز به این منظور است، چون این ساعات پایان کار و ساعت بیکاری است. حدیث مذکور کار را یک عامل در مقابل فساد و بیکاری را همراه با فساد ذکر می‌کند. ولی گذشته از این، کار در جای خودش اهمیت زیادی دارد. علمای بزرگ همه فعال بودند و سفر و حضر برای آنها فرق نمی‌کرد.»
ایشان در ادامه می‌افزاید: «حتی دستور داده شده است که مسلمانان صبح هرچه زودتر از خانه خارج شوند و به دنبال تأمین معاش برای زندگی بروند. از جمله کسانی که دعایشان هرگز به استجابت نمی‌رسد، کسانی هستند که تنی سالم دارند و گوشه خانه نشسته و تنها برای گشایش روزی دعا می‌کنند. امام صادق(ع) می‌فرماید: خداوند به داوود(ع) وحی فرمود: اگر از بیت‌المال نمی‌خوردی و با دستت کار می‌کردی، البتّه نیکو بنده‌ای بودی، حضرت فرمود: پس داوود(ع) چهل بامداد گریست، آنگاه خداوند به آهن وحی کرد: برای بنده‌ام داود نرم شو. پس خداوند متعال، آهن را در دست داوود نرم گردانید. از آن پس داوود، روزی یک زره می‌بافت و آن را به هزار درهم می‌فروخت. پس (در یک سال) سیصد و شصت زره بافت و آن را به سیصد و شصت هزار درهم فروخت و بدین‌ترتیب از بیت‌المال بی‌نیاز شد.»