مسئله بی‌آبی و رسالت دانشگاه‌ها
پژوهشگران سال‌هاست با انتشار هزاران مقاله و پایان‌نامه درباره مسئله آب، به ابعاد مختلف این مشکل پرداخته‌اند، اما فاصله علم و سیاست‌گذاری همچنان پابرجاست. ایرانیان از دیرباز به عنوان مردمی که در اقلیم خشک و نیمه‌خشک زندگی می‌کردند، با کم‌آبی مأنوس بودند و آب برای قرن‌ها به عنوان گوهری کمیاب مورد توجه قرار داشته است.
در ۹دهه اخیر، با گسترش نظام آموزش عالی در ایران و رشد ظرفیت‌های علمی، این دغدغه در میان دانشگاهیان مختلف گسترش پیدا کرد. دانشگاهیان زیادی از جمله مرحوم دکتر پرویز کردوانی؛ جغرافیدان و کویرشناس سال‌ها برای ترویج «دغدغه آب» و جلوگیری از سیاست‌های غلط مدیریت آب فریاد زدند. ولی این دغدغه تنها منحصر به هشدار نبود. امروز رد‌پای دغدغه آب را می‌توان در پژوهش‌های علمی و تحقیقات دانشگاهی مشاهده کرد. دانشگاه‌ها و پژوهشگران ایرانی در رشته‌های مختلف به طور پیوسته به مسئله کم‌آبی و خشکسالی توجه نشان داده‌اند.
نگاهی به اطلاعات ثبت‌شده در پایگاه‌های بین‌المللی مانند اسکوپوس و وب آو ساینس و همچنین سامانه «گنج» ایرانداک که داده‌های مربوط به پایان‌نامه‌ها و رساله‌های پژوهشگران را جمع‌آوری می‌کند، نشان می‌دهد که مسئله آب و خشکسالی یکی از پرتکرارترین و جدی‌ترین موضوعات پژوهشی در ایران است. هزاران مقاله علمی، پایان‌نامه و رساله دانشگاهی در این حوزه منتشر شده و دانشگاه‌های مختلفی در این زمینه ایفای نقش کرده‌اند.
این گزارش با بررسی داده‌های سه پایگاه معتبر، تصویری از دغدغه آب در دانشگاه‌های ایران ترسیم می‌کند و ظرفیت‌های این نهادهای علمی را در حل مسئله آب نشان می‌دهد.
جست‌وجوی کلیدواژه‌های مرتبط با کم‌آبی و خشکسالی در پایگاه اسکوپوس و بررسی مقالاتی که پژوهشگران ایرانی در این پایگاه منتشر کرده‌اند، نشان می‌دهد تاکنون ۶ هزار و ۷۳۰ سند علمی در این زمینه منتشر شده است. به طور کل روند انتشار در زمینه‌های آب و خشکسالی صعودی بوده و بیشترین تعداد مقاله در این زمینه در سال ۲۰۲۴ منتشر شده است.
نزدیک به ۹۰ درصد مدارک منتشر شده در این پایگاه استنادی به صورت مقاله منتشر شده‌اند. همچنین ۵درصد از مدارک به صورت مقاله کنفرانسی، ۲درصد فصل کتاب و ۱.۵درصد به صورت مقاله مروری منتشر شده است. سایر انواع تولیدات علمی بخش کوچکی از مدارک را به خود اختصاص می‌دهند.
۳۲.۶درصد از مدارک در این حوزه در زمینه علوم محیط‌زیست، ۱۸.۵درصد در علوم کشاورزی و زیستی و ۱۳.۹درصد در علوم زمین و سیارات،
۸.۷ درصد در مهندسی و ۶.۷درصد در علوم اجتماعی منتشر شده است.
اساتید بسیاری در تهیه این مقالات مشارکت داشته‌اند ولی بررسی‌ها نشان می‌دهد که محمد کارآموز؛ استاد دانشکده مهندسی عمران دانشگاه تهران، رضا کراچیان؛ مدیر مسئول مجله تحقیقات منابع آب ایران و استاد دانشکده مهندسی عمران دانشگاه تهران و امید بزرگ حداد؛ استاد دانشکده مهندسی و فناوری کشاورزی دانشگاه تهران بیشترین مقالات در این حوزه را
نوشته‌اند.
بررسی پایگاه وب آو ساینس و جست‌وجوی همان کلیدواژه در این پایگاه نیز نشان می‌دهد تاکنون ۱۰ هزار و ۱۶۴ سند علمی در زمینه خشکسالی و کم‌آبی در این پایگاه نمایه شده است. بررسی روند انتشار نشان می‌دهد که به طور کل انتشار مقاله در این زمینه تقریباً صعودی بوده ولی در سال ۲۰۲۴ اندکی کاهش داشته است. ۹۲درصد از مدارک منتشر شده در این موضوع در وب آو ساینس مقاله هستند. ۳.۸درصد مقاله مروری، ۲.۹درصد مقالات کنفرانسی و ۱.۱درصد مقالات دسترسی زودهنگام هستند. نزدیک ۲۲.۷درصد از مقالات در زمینه منابع آب، ۲۱.۸درصد از مقالات در حوزه علوم محیط‌زیست، ۱۶.۸درصد در علوم گیاهی، ۱۴.۲درصد در حوزه کشاورزی و نزدیک به ۹درصد از مقالات در حوزه مهندسی عمران هستند.
۱۷.۷درصد مقالات منتشر شده در وب آو ساینس در این حوزه توسط دانشگاه آزاد اسلامی منتشر شده است. پس از آن دانشگاه تهران، دانشگاه شیراز، دانشگاه صنعتی اصفهان و دانشگاه شیراز بیشترین مقالات این حوزه را منتشر کرده‌اند.
استاد دانشکده کشاورزی دانشگاه شیراز، استاد دانشکده کشاورزی دانشگاه صنعتی اصفهان و استاد دانشکده مهندسی و فناوری کشاورزی دانشگاه تهران بیشترین مقالات این حوزه را منتشر کرده‌اند.
جست‌وجوی کلیدواژه‌های مرتبط با کم‌آبی و خشکسالی در سامانه گنج ایرانداک نشان می‌دهد که تاکنون ۲۴ هزار و ۶۲ پیشنهاد (پروپوزال)، پایان‌نامه و رساله (پارسا) مرتبط با این موضوعات در این سامانه ثبت شده است که مدارک ۱۵ هزار و ۵ مورد از آنها پایان‌نامه و رساله و ۹ هزار و ۵۷ مورد پروپوزال هستند.
در ۹ سال گذشته در هر‌سال به صورت میانگین یک هزار و ۹۶۷ پایان‌نامه و رساله و پروپوزال در این سامانه ثبت شده است. ۲۰ هزار و ۳۳۸ مورد از آنها مربوط به دوره کارشناسی ارشد و ۳ هزار و ۶۳۲ مورد مربوط به دوره دکتری تخصصی (PhD) است.
بیشتر این موارد ثبت‌شده به ترتیب توسط دانشکده کشاورزی دانشگاه ارومیه، دانشکده کشاورزی دانشگاه تبریز، دانشگاه کشاورزی فردوسی مشهد، دانشکده کشاورزی تربیت مدرس و دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه محقق اردبیلی انجام شده است.
بیشترین پایان‌نامه، رساله و پروپوزال در این حوزه توسط پژوهشگران رشته‌های مهندسی کشاورزی، مهندسی عمران، جغرافیا، مهندسی منابع طبیعی و علوم انسانی در سامانه گنج ثبت شده است.
به نقل از خبرگزاری مهر، تدوین هزاران مقاله، رساله و پایان‌نامه نشان می‌دهد که امروز دغدغه آب در مسیرهای پژوهشی جاری شده و در دانشگاه‌ها ریشه دوانده است. ولی با وجود تولید انبوهی از پژوهش‌های علمی در این حوزه، نشانه روشنی از پیوند میان دانشگاه، سیاست‌گذاری و تصمیم‌گیری‌ها دیده نمی‌شود.
در حالی که نمودار انتشار مقاله و آثار علمی روند رو به رشدی دارد، ذخایر آب ایران روند نزولی در پیش گرفته‌اند. امروز لمس بی‌آبی منحصر به شهرهای کوچک و روستای دور افتاده نیست و ترس از بی‌آبی در دل همه ریشه دوانده است. در میانه تابستان ۱۴۰۴ شهرهای بزرگ و پایتخت ایران با افت فشار آب و گمانه‌زنی در مورد یک روز تعطیلات بیشتر در هفته برای صرفه‌جویی در مصرف، به استقبال بحران رفته‌اند.
انتشار هزاران مقاله، پایان‌نامه و رساله می‌تواند نشانه‌ای از عزم دانشگاهیان برای مشارکت در حل مسائل جامعه باشد ولی شرایط حاکم نشان می‌دهد که سیاست‌گذاران و تصمیم‌گیران جز در شعار انگیزه‌ای برای استفاده از یافته‌های پژوهشگران نداشته‌اند.
در هفته‌های اخیر رئیس دولت چهاردهم با حضور در جمع دانشگاهیان، بارها به موضوع بحران آب و استفاده از ظرفیت دانشگاه‌ها در حل این معضل پرداخته است. او از دانشگاه‌ها خواسته با حضور در جلسات دولت راهکارهای خود را در این زمینه مطرح کنند. این اقدام می‌تواند نشانه‌ای از جدی گرفتن دانشگاه‌ها در حل مشکلات باشد اما این‌که همنشینی تازه میان سیاست‌گذاران و دانشگاه به خروجی ملموسی منتهی خواهد شد یا خیر، پرسشی است که آینده به آن پاسخ خواهد داد.