اعمال و تعقیبات پس از نماز (شبهه ها و پاسخ ها)

شبهه: آیا اینکه بعد از نماز جماعت سه صلوات می‌فرستند، مؤمنان به همدیگر دست می‌دهند و در آخر نماز هم به ائمه سلام می‌دهند، برگرفته از روایات است، یعنی اولاً این سه عمل برای تعقیبات نمازهای واجب سفارش شده است؟ ثانیاً ثواب خاصی برای آن بیان گردیده است؟
پاسخ: برخی اعمالی که بین مؤمنان رواج دارد مستند روایی دارد، برخی نیز گرچه اعمال نیکو و شایسته‌ای هستند، اما روایتی برای آن یافت نشده است.
 سه عمل، پس از نماز جماعت بین مؤمنان رایج است:  اول اینکه پس از سلام نماز، سه‌بار صلوات می‌فرستند؛ دوم اینکه به یکدیگر دست می‌دهند و سوم اینکه برمی‌خیزند و با رو‌کردن به جوانب مختلف، به اهل‌بیت‌(ع) سلام می‌دهند.  برای اینکه مشخص شود این اعمال، مستند روایی دارد یا خیر، با بررسی احادیث هر موضوع، پاسخ در سه بخش مجزّا ارائه می‌شود.
بخش اول: بررسی مستندات روایی صلوات پس از نماز
یکی از اعمالی که بین مؤمنان بسیار رواج دارد، خواندن آیه «إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى النَّبِیِّ...» و صلوات‌فرستادن پس از نمازهای جماعت است. این صلوات را معمولاً سه‌بار تکرار می‌کنند. با جست‌وجو در احادیث، روایاتی یافت شد که به نظر می‌رسد می‌تواند مستند روایی کافی برای این عمل باشد و جواز آن را از احادیث ثابت کرد.
روایت اول:
در روایتی از امام کاظم‌(ع) آمده است: «مَنْ قَالَ فِی دُبُرِ صَلَاهِ الصُّبْحِ وَ صَلَاهِ الْمَغْرِبِ قَبْلَ أَنْ یَثْنِیَ رِجْلَیْهِ أَوْ یُکَلِّمَ أَحَداً «إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً(1) اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ ذُرِّیَّتِهِ قَضَى اللَّهُ لَهُ مِائَهَ حَاجَهٍ سَبْعِینَ فِی الدُّنْیَا وَ ثَلَاثِینَ فِی الْآخِرَهِ؛ هر‌کس پس از نماز صبح و مغرب پیش از آنکه از جای خود حرکت کند یا با کسى سخن گوید، آیه «إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ...» را بخواند، سپس بر پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) و اهل‌بیت‌(ع) صلوات فرستد، خداوند صد حاجت او را برآورده می‌کند؛ هفتاد حاجت در دنیا و سى حاجت در آخرت.» (2)
روایت دوم:
در روایتی از امام صادق‌(ع) آمده است: «کسی که بعد از تسبیحات حضرت زهرا(س)، این دعا را بخواند: «إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً لَبَّیْکَ رَبَّنَا وَ سَعْدَیْکَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ عَلَى أَهْلِ بَیْتِ مُحَمَّدٍ وَ عَلَى ذُرِّیَّهِ مُحَمَّدٍ وَ السَّلَامُ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمْ وَ رَحْمَهُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ... وَ بَارِکْ لِی فِیمَا أَعْطَیْتَنِی وَ ارْحَمْنِی إِذَا تَوَفَّیْتَنِی‏ إِنَّکَ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیر»‌(3)؛ خداوند، تمام گناهان او را آمرزیده و از همان لحظه و روز و ماه و سال تا سال دیگر، از فقر، نیازمندى، دیوانگى، جذام، پیسى، مرگ بد و از هر گرفتارى و بلایى که از آسمان به زمین فرو مى‏آید، عافیت می‌بخشد و براى او در برابر این عمل، شهادت به کلمه اخلاص (لا ‌إله‌ إلّا‌ اللَّه) همراه با ثواب آن، تا روز قیامت نوشته می‌شود و ثواب و پاداش آن مسلّما بهشت است...» بر‌اساس این حدیث، عمل مورد بحث، دارای ثواب و آثار فراوانی است. بیمه یک‌ساله شخص، رهایی از فقر، نجات از دیوانگى، جذام، پیسى، مرگ بد و از هر گرفتارى و بلایى که از آسمان به زمین فرو می‌آید، از آثار آن است همچنین ثواب «لا إله إلّا اللَّه» که بهشت است به او داده می‌شود.
روایت سوم:
در روایتی از امیرمؤمنان‌(ع) آمده است:«... إِذَا قَرَأْتُمْ‏ “إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى النَّبِیِ»‏ فَصَلُّوا عَلَیْهِ فِی الصَّلَاهِ کَثِیراً وَ فِی غَیْرِه...؛ هنگامی‌که آیه «إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ...» را قرائت کردید، بر پیامبر زیاد صلوات بفرستید، در نماز باشید یا غیر‌نماز.»‌(4) در جمع‌بندی این احادیث، می‌توان گفت شایسته است پس از نماز، آیه: «إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ...» خوانده شود، سپس صلوات فرستاده شود، به نظر می‌رسد فرستادن سه صلوات هم منعی نداشته باشد، بلکه مطلوب است زیرا در روایت سوم آمده است که پس از شنیدن این آیه، زیاد صلوات بفرستید. البته با توجه به روایت دوم و همچنین روایاتی که بر انجام تسبیحات حضرت زهرا‌، بلافاصله پس از نماز تأکید نموده‌اند، بهتر است این عمل پس از تسبیحات حضرت زهرا انجام شود و جمع بین هر دو صورت گیرد؛ بنابراین، بر‌اساس روایات، این عمل دارای ثواب و آثار فراوانی است.
بخش دوم: بررسی دست‌دادن مؤمنان پس از نماز جماعت
یکی دیگر از اعمالی که بین مؤمنان رواج دارد و پس از نمازها آن را انجام می‌دهند، دست‌دادن به یکدیگر است. البته این دست‌دادن معمولاً با دعاکردن برای قبول اعمال یکدیگر انجام می‌شود. وقتی با هم مصافحه می‌کنند به یکدیگر «تقبّل‌الله» می‌گویند. با جست‌وجو در روایات، حدیثی که به‌ طور خاص بر دست‌دادن مؤمنان به یکدیگر بعد از اتمام نماز جماعت دلالت کند یافت نشد، اما در داستان معراج رسول خدا(ص) آمده است وقتی آن حضرت نماز جماعت خواندند و انبیای الهی به ایشان اقتدا کردند، پس از نماز، حضرت ابراهیم‌(ع) با رسول خدا(ص) و امیرمؤمنان‌(ع) مصافحه کرد.(5) 
شاید به استناد همین روایت و همچنین با توجه به اصل استحباب مصافحه بین برادران دینی و آثار و برکات فراوانی که مصافحه در ایجاد ارتباط و علاقه بین مؤمنان دارد، بسیاری از فقها، از دست‌دادن به یکدیگر و دعا برای قبول اعمال هم نهی نکرده‌اند، بلکه آن ‌را عملی مطلوب شمرده‌اند هرچند باید مراقب بود که آن را به ‌قصد رجاء (به امید ثواب) انجام دهند.(6) البته شایسته است این عمل هم پس از تسبیحات حضرت زهرا‌(س) انجام شود.
بخش سوم: بررسی سلام‌دادن به معصومان‌(ع)پس از نماز
عمل دیگری که بین بسیاری از مؤمنان مشهور است اینکه پس از نماز، به‌صورت فردی یا دسته‌جمعی ایستاده و به جوانب مختلف رو می‌کنند و به معصومان‌(ع) سلام می‌دهند. با جست‌وجو و بررسی احادیث، مشخص شد در مورد سلام‌دادن به رسول خدا (ص)‌، مستند روایتی وجود دارد. احمد بن ابی نصر بزنطی می‌گوید از امام رضا‌(ع) پرسیدم پس از نماز چگونه بر رسول خدا سلام دهم و صلوات بفرستم؟ حضرت فرمودند، می‌گویی:«السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ رَحْمَهُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ، السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدَ ابْنَ عَبْدِ اللَّهِ، السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا خِیَرَهَ اللَّهِ، السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا حَبِیبَ اللَّهِ، السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا صَفْوَهَ اللَّهِ، السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَمِینَ اللَّهِ، أَشْهَدُ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ، وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ مُحَمَّدُ ابْنُ عَبْدِ اللَّهِ، وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ قَدْ نَصَحْتَ لِأُمَّتِکَ، وَ جَاهَدْتَ فِی سَبِیلِ رَبِّکَ، وَ عَبَدْتَهُ حَتَّى أَتَاکَ الْیَقِینُ، فَجَزَاکَ اللَّهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَفْضَلَ مَا جَزَى نَبِیّاً عَنْ أُمَّتِهِ. اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ أَفْضَلَ مَا صَلَّیْتَ عَلَى إِبْرَاهِیمَ وَ آلِ إِبْرَاهِیمَ إِنَّکَ حَمِیدٌ مَجِیدٌ.»‌(7) در مورد سلام‌دادن به دیگر معصومان‌(ع) نیز  می‌نویسد: «وقتی از تسبیحات حضرت زهرا‌(س) فارغ شدی، بگو: اللَّهُمَّ أَنْتَ السَّلَامُ وَ مِنْکَ السَّلَامُ وَ لَکَ السَّلَامُ وَ إِلَیْکَ یَعُودُ السَّلَامُ‏ سُبْحانَ رَبِّکَ‏ رَبِّ الْعِزَّهِ عَمَّا یَصِفُونَ‏ وَ سَلامٌ عَلَى الْمُرْسَلِینَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ‏. السَّلَامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا النَّبِیُّ وَ رَحْمَهُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ‌،السَّلَامُ‏ عَلَى‏ الْأَئِمَّهِ الْهَادِینَ‏ الْمَهْدِیِّینَ‏‌،السَّلَامُ عَلَى جَمِیعِ أَنْبِیَاءِ اللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ مَلَائِکَتِهِ‌، السَّلَامُ عَلَیْنَا وَ عَلَى عِبَادِ اللَّهِ الصَّالِحِینَ، آنگاه به تک‌تک ائمه سلام بده و برای حاجاتت دعا کن.»‌(8) یادآوری می‌شود گرچه شیخ‌‌صدوق این موضوع را به معصوم منتسب نکرده‌اند، اما بیان مطلبی از سوی ایشان در کتاب مهم “من لایحضره الفقیه” که از کتب اربعه و اصلی حدیثی شیعه است، احتمال وجود مستند روایی برای این مطلب نزد ایشان را افزایش می‌دهد.
علاوه ‌بر این مطالب، می‌توان برای سلام‌دادن به معصومان از روایاتی که سلام بر آن حضرات را از راه دور سفارش کرده و آن را نوعی زیارت شمرده‌اند و اجر و مزد فراوانی برای آن بیان کرده‌اند بهره برد؛ بنابراین می‌توان سلام بر پیامبر را بر‌اساس روایت انجام داد و سلام به دیگر معصومان را نیز به‌ قصد رجاء و امید ثواب بردن به‌جای آورد.
پی‌نوشت‌ها:
1. احزاب، آیه 56.   2. ابن بابویه، محمد بن على، ثواب الأعمال‌، قم، ‏دار الشریف الرضی للنشر، چاپ دوم، 1406 ق، ص 156.    3. ابن طاووس، على بن موسى‏، فلاح السائل‌، قم، ‏بوستان کتاب‏، چاپ اول، 1406 ق، ص 135.   4. ابن شعبه حرانى، حسن بن على، تحف العقول‏، محقق/مصحح، غفارى، علی‌اکبر، قم، جامعه مدرسین، چاپ دوم، 1404 ق، ص 119.   5. «... فَلَمَّا انْقَضَتِ الصَّلَاهُ قُمْتُ إِلَى إِبْرَاهِیمَ فَقَامَ إِلَیَّ فَصَافَحَنِی وَ أَخَذَ بِیَمِینِی بِکِلْتَا یَدَیْهِ وَ قَالَ مَرْحَباً بِالنَّبِیِّ الصَّالِحِ وَ الِابْنِ الصَّالِحِ وَ الْمَبْعُوثِ الصَّالِحِ فِی الزَّمَانِ الصَّالِحِ وَ قَامَ إِلَى عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَصَافَحَهُ وَ أَخَذَ بِیَمِینِهِ بِکِلْتَا یَدَیْهِ وَ قَالَ مَرْحَباً بِالابْنِ الصَّالِحِ وَ وَصِیِّ النَّبِیِّ الصَّالِحِ یَا أَبَا الْحَسَن‏....» مجلسى، محمدباقر، بحار الأنوار، محقق/مصحح، جمعى از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403 ق، ج 18، ص 317.   6. به ‌عنوان نمونه ر.ک: گلپایگانى، سید محمدرضا، مجمع المسائل، قم، دارالقرآن‌الکریم، چاپ دوم، 1409 ق، ج 1، ص 112، س 310؛ خامنه‌اى، سید على، أجوبه الاستفتائات، قم، دفتر معظم‌له، چاپ اول، 1424 ق، ص 151، س 730؛ تبریزى، جواد، استفتائات جدید، قم، بی‌جا، چاپ اول، بی‌تا، ص 87، س 413؛ خویى، سید ابوالقاسم موسوى، صراط النجاه (المحشّى)، قم، مکتب نشر المنتخب، 1416‌، ج 3، ص 72، س 205.   7. حمیرى، عبدالله بن جعفر، قرب الإسناد، محقق/ مصحح، مؤسسه آل البیت‌، قم، مؤسسه آل‌البیت‌، چاپ اول، 1413 ق، ص 382.   8. ابن بابویه، محمد بن على، من لا یحضره الفقیه‏، محقق/مصحح، غفارى، علی‌اکبر، قم، دفتر انتشارات اسلامى‌، چاپ دوم، 1413 ق، ج 1، ص 322.
مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی