خنک کردن گلوی تابستان با نوش کردن هشدارهای مقابله با گرما
گالیا توانگر
بخش نخست
استفاده از سوخت‌های فسیلی، جنگل‌زدایی و برخی فعالیت‌های کشاورزی و صنعتی باعث افزایش گازهای گلخانه‌ای در جهان شده است. این گازها با ایجاد اثر گلخانه‌ای و جذب تابش گرمایی زمین از نور خورشید باعث گرم شدن تروپوسفر (پایین‌ترین لایه جو زمین) شده‌اند.
برای مثال دمای اروپا به طور متوسط دوبرابر میانگین جهانی در حال افزایش است. گرمایش زمین یک پدیده جهانی است و قاره اروپا به‌شدت تحت‌تأثیر آن قرار دارد. گرمایش زمین در اروپا سریع‌تر از میانگین جهانی است و دمای این قاره به طور قابل‌توجهی افزایش یافته است. این مسئله منجر به افزایش موج‌های گرمایی شدید، آتش‌سوزی‌های جنگلی و ذوب شدن یخ‌ها شده است.
در کشورمان نیز برخی کارشناسان حوزه اقلیم هشدار داده‌اند، نرخ متوسط گرمایش زمین ۱.۵ درجه اعلام شده، اما ایران بیش از متوسط جهان گرم‌تر شده است که ناشی از تغییرات شدید اقلیمی و کاهش بارش‌های فصلی اعم از برف و باران نسبت به ۵۰ سال اخیر است و همه مسئولان و مردم باید نسبت به این موضوع حساس باشند و تدابیر لازم برای جلوگیری از تشدید روند گرم شدن به‌کار گرفته شود.
فصل بهار در حال حذف شدن از تقویم اقلیمی ایران
با ادامه روند گرمایش زمین و بی‌توجهی به بحران اقلیمی، تابستان ایران دیگر محدود به سه ماه نیست و فصل بهار در حال حذف شدن از چرخه طبیعی کشور است.
احد وظیفه رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی هشدار می‌دهد: «اگر سناریوی بدبینانه تغییر اقلیم محقق شود و دما تا ۸ درجه افزایش یابد، بسیاری از شهرهای پرجمعیت حاشیه کویر مانند یزد، کرمان و اصفهان دیگر قابل سکونت نخواهند بود.»
به گفته احد وظیفه، در دهه‌های گذشته، دمای تابستانی ایران در تیرماه آغاز می‌شد، اما اکنون از اردیبهشت شروع می‌شود و تا مهر ادامه دارد. وی می‌افزاید: «تابستان ایران عملاً چهارتا پنج‌ماهه شده و دوره گذار از فصل سرد به گرم، یعنی فصل بهار، به طرز محسوسی کوتاه شده است.»
وی تأکید کرد که میانگین دمای ایران در ۵۰ سال گذشته بیش از ۲ درجه افزایش یافته که فراتر از میانگین جهانی است.
«وظیفه» با اشاره به افزایش تبخیر آب، نیاز بیشتر به مصرف و اختلال در الگوهای بارشی، تأکید دارد: «اگر دما سه درجه افزایش یابد، میزان تبخیر تا ۲۰ درصد بیشتر می‌شود، درحالی‌که منابع آب کشور ثابت یا در حال کاهش است.»
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی راه‌حل مقابله با بحران اقلیمی را توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر، نوسازی صنعت برق، و اصلاح الگوی مصرف انرژی دانسته و در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «در صورت بی‌توجهی، نه‌تنها فصل بهار، بلکه زیست در نیمی از سرزمین ایران نیز از دست خواهد رفت.»
ایران و غرب آسیا نقطه تمرکز گرمای جهانی
در ایران داده‌های ماهواره‌ای و ایستگاه‌های هواشناسی گواه آن است که فروردین و اردیبهشت ۱۴۰۴ از لحاظ دمایی بسیار زودتر و شدیدتر از حد معمول گرم شدند. برخی استان‌ها، از جمله خوزستان، بوشهر، هرمزگان، سیستان و بلوچستان، و مناطق مرکزی مانند اصفهان و یزد، دماهایی ثبت کردند که برای این ماه‌ها بی‌سابقه یا کم‌سابقه بود. به عنوان مشخص در خوزستان دمای هوا در برخی روزها به بیش از ۴۲ درجه سانتیگراد رسید که معمولاً در تیرماه یا مرداد رخ می‌دهد.
چنین گرمای زودهنگامی آثار مستقیم و غیرمستقیمی بر زیست‌بوم منطقه گذاشته است و در حوزه کشاورزی، محصولات فصلی نظیر گندم، جو و صیفی‌جات به دلیل بالا رفتن ناگهانی دما با کاهش کیفیت یا حتی ازبین رفتن مواجه شده‌اند. در بخش انرژی برق نیز افزایش تقاضای برق به‌ویژه برای سیستم‌های سرمایشی فشار مضاعفی بر زیرساخت‌های تولید برق وارد کرده است.
با ادامه روند کنونی، تابستان سال ۱۴۰۴ جزو گرم‌ترین تابستان‌های تاریخ ایران و منطقه باشد. اثرات ال‌نینو، گرمایش اقیانوس‌ها و کاهش پوشش برف و یخ در قطب‌ها، همگی از جمله عواملی هستند که می‌توانند موجب تشدید موج گرما شوند.
روند هشداردهنده افزایش گرمای جهانی بار دیگر نشان می‌دهد که ایران و منطقه غرب آسیا از آسیب‌پذیرترین نقاط جهان در برابر تغییرات اقلیمی هستند؛ بنابراین لزوم تقویت زیرساخت‌های تاب‌آوری، اصلاح الگوهای مصرف انرژی و برنامه‌ریزی‌های جامع برای مدیریت بحران اقلیمی اکنون نه یک توصیه بلکه یک ضرورت ملی و منطقه‌ای است که باید مورد توجه همگان قرار بگیرد.
درمان سریع گرمازدگی
گرمازدگی یک وضعیت جدی است که در اثر قرار گرفتن طولانی‌مدت در معرض دمای بالا و عدم جبران مایعات ازدست‌رفته رخ می‌دهد. علائم آن شامل سرگیجه، سردرد، حالت تهوع، ضربان قلب سریع و پوست داغ و خشک است. در صورت مشاهده این علائم، فرد باید فوراً به مکانی خنک منتقل شده و مایعات (ترجیحاً آب یا محلول‌های الکترولیت) به او داده شود. اگر علائم شدید بود یا بهبود نیافت، باید به دنبال کمک پزشکی باشید.
مطمئناً گرمازدگی یک وضعیت اورژانسی است که نیاز به اقدام فوری دارد.
دکتر رحیم محمودی، پزشک عمومی درباره علائم گرمازدگی توضیح می‌دهد: «دمای بدن ممکن است به ۴۰ درجه سانتیگراد یا بالاتر برسد. گیجی، آشفتگی، بی‌قراری، لکنت‌زبان، تحریک‌پذیری، تشنج، کما یا غش ممکن است وجود داشته باشند. در گرمازدگی ناشی از فعالیت بدنی (که در ورزشکاران شایع است)، پوست ممکن است مرطوب باشد، اما در نوع دیگر گرمازدگی که به دلیل رطوبت بالا یا سن بالا رخ می‌دهد، پوست ممکن است داغ، قرمز و خشک باشد. حالت تهوع و استفراغ دیده می‌شود. پوست ممکن است گرم و برافروخته به نظر برسد. سردرد سریع و ضربان‌دار، ضربان قلب سریع و قوی، تنفس سریع و سطحی، گرفتگی عضلات از دیگر علائم شایع گرمازدگی هستند.»
از این پزشک عمومی درباره راه‌های درمان گرمازدگی سؤال می‌کنم. وی برایمان تبیین می‌کند: «هدف اصلی درمان، خنک کردن سریع بدن است. فرد مبتلا را فوراً از محیط گرم و آفتابی به مکانی خنک و سایه‌دار منتقل کنید. اگر امکان دارد او را به داخل یک ساختمان با تهویه مطبوع یا فضائی با هوای خنک ببرید. با استفاده از آب‌پاش، اسفنج خیس یا دوش آب خنک، بدن فرد را خیس کنید. کیسه‌های یخ را در کشاله ران، زیر بغل، گردن و پشت زانو قرار دهید، جایی که رگ‌های خونی به سطح پوست نزدیک‌تر هستند. همزمان با خیس کردن بدن، با پنکه یا باد زدن دستی، جریان هوا را روی پوست افزایش دهید تا تبخیر و خنک شدن تسریع شود. اگر فرد هوشیار است و می‌تواند قورت دهد، به او آب خنک بنوشانید. نوشیدنی‌های ورزشی که حاوی الکترولیت هستند می‌توانند مفید باشند، اما از نوشیدنی‌های کافئین‌دار یا الکلی خودداری کنید زیرا می‌توانند باعث کم‌آبی بیشتر شوند.»
این پزشک در تکمیل صحبت‌هایش هشدار می‌دهد: «در صورت شدید بودن علائم، گیجی، یا عدم بهبودی سریع، فوراً با اورژانس تماس بگیرید. در موارد شدید، ممکن است نیاز به سرم‌درمانی وریدی برای جبران مایعات و الکترولیت‌های ازدست‌رفته باشد. همچنین پزشکان از روش‌های پیشرفته‌تر خنک‌سازی مانند پتوهای خنک‌کننده یا حمام یخ استفاده می‌کنند. هرگز فردی را که دچار گرمازدگی شده است تنها نگذارید. از دادن آسپرین یا استامینوفن خودداری کنید؛ زیرا ممکن است اثربخشی نداشته باشند و حتی مضر باشند. فرد را مجبور به نوشیدن نکنید، اگر بیهوش است یا وضعیت ذهنی او تغییر کرده است.»
تابستان، کودکتان را در ماشین تنها نگذارید
سعی کنید در تابستان که گرم‌ترین روزهای سال را تجربه می‌کنیم در ساعاتی که هوا خنک‌تر است، مثل صبح زود و یا بعدازظهرها از منزل خارج شوید.
دکتر امین صابری‌نیا، عضو هیئت‌علمی طب اورژانس دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی توصیه دارد: «در تابستان و روزهای گرم لباس‌های سفید، سبک و کمی گشاد بپوشید، همچنین از پوشیدن لباس‌هایی با الیاف مصنوعی اجتناب کنید.»
وی با بیان اینکه گرمازدگی بسته به نوع خفیف یا شدید آن درمان متفاوتی دارد، خاطرنشان می‌کند: «گرمازدگی یک فوریت پزشکی است و اگر کسی دچار گرمازدگی شد، باید فوراً به نزدیک‌ترین مرکز درمانی منتقل شود.»
وی با اشاره به اهمیت انجام کمک‌های اولیه در درمان گرمازدگی، تأکید دارد: «قبل از انتقال بیمار به مراکز درمانی می‌توانید با تعویض لباس‌های فرد و سرد کردن بدن بیمار به او کمک کرد، با استفاده از یک پارچه یا حوله یا اسفنج بدن فرد را با آب سرد خیس کنید، فرد را به مکانی خنک انتقال دهید و ملحفه‌ای خیس دور او بپیچید، بیمار را در معرض باد خنک قرار دهید، می‌توانید روی دست‌ها و پاهای بیمار آب بریزید و همزمان ماساژ دهید و از کرم‌های ضد سوختگی استفاده کنید.»
عضو هیئت‌علمی طب اورژانس دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی می‌گوید: «با توجه به اینکه هوای گرم باعث تعریق می‌شود و بدن نمک زیادی را دفع می‌کند، بهتر است، برای جایگزینی از آب خالص استفاده نشود.»
وی، استفاده از یک نوشیدنی خنک حاوی کمی نمک را به افرادی که در معرض گرمای شدید قرار گرفته‌اند، توصیه کرده و می‌افزاید: «برای این کار می‌توانید؛ مثلاً یک قاشق چایخوری نمک را در یک لیتر آب حل کنید و به مدت یک ساعت کم‌کم آن را به بیمار بنوشانید، همچنین می‌توانید یک قاشق غذاخوری شکر یا پودر شربت را برای افزایش کالری نوشیدنی به آن اضافه کنید؛ ولی اگر فرد کودک یا سالمند است بهتر است او را به بیمارستان منتقل کنید.»
به گفته این متخصص طب اورژانس، بهتر است اگر چنانچه افراد سالمند در محیط گرم به مدت طولانی قرار داشتند؛ در معرض باد مستقیم پنکه یا کولر قرار بگیرند.
صابری‌نیا به والدین هشدار می‌دهد: «هرگز کودکانتان را در اتومبیل تنها نگذارید، دما در اتومبیلی که ساکن در مقابل نور خورشید است به‌شدت بالا می‌رود و باعث آسیب‌های شدید جسمی به کودکان می‌شود.»
وی به افرادی که در اثر گرمای شدید سطح هوشیاری خود را ازدست داده‌اند، توصیه می‌کند: «حتماً باید در اولین فرصت به بیمارستان مراجعه کنند، تا از طریق اقدامات پزشکی درمان شوند. از جمله عوامل خطر در ابتلا به گرمازدگی را تب و بالا رفتن درجه حرارت بدن و همچنین کاهش سطح هوشیاری ذکر کرد.»
صابری‌نیا با اشاره به اینکه گرما مستقیماً روی قلب تأثیری ندارد، خاطرنشان می‌کند: «قلب برای کاهش حرارت داخل بدن باید، ضربان خود را افزایش دهد؛ بنابراین افزایش ضربان قلب می‌تواند به افرادی که مبتلا به بیماری‌هایی مثل تنگی عروق هستند آسیب وارد کند.»
وی با بیان اینکه اسهال و مشکلات گوارشی بیماری خاص فصل گرما نیست، توضیح می‌دهد: «چیزی که باعث اسهال می‌شود استفاده از مواد غذایی فاسد شده‌ای است که در معرض گرما قرار گرفته‌اند و در این مواد باکتری رشد کرده است.»
عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در خاتمه توصیه دارد: «اگر در معرض گرما قرار گرفتید خاکشیر، تخم شربتی و شربت آب‌لیمو خنک استفاده کنید، کودکان زیر پنج سال و افراد سالمند را به‌هیچ عنوان در گرما از منزل خارج نکنید؛ چون حرارت برای این افراد به‌هیچ وجه قابل تحمل نیست، همچنین در فصل‌های گرم به مناطق گرمسیر سفر نکنید.»
درمان گرمازدگی با گیاهان دارویی
شاید برای شما نیز جالب باشد که تابه‌حال درمان گرمازدگی با گیاهان دارویی مؤثرتر از داروهای شیمیایی تشخیص داده شده است. وقتی فردی در مقابل گرمای بیش از حد قرار بگیرد بعضی از علائم را نشان می‌دهد که نشانگر گرمازدگی فرد است. افزایش دمای بدن، قرمزی صورت، ضربان قلب نامنظم و تنفس سخت از معمول‌ترین نشانه‌های گرمازدگی است.
هاشم میرزایی، کارشناس گیاهان دارویی به گزارشگر کیهان می‌گوید: «در شروع فصل گرم سال بهتر است چندین گیاه دارویی را تهیه کنید و با مصرف مداوم آنها از عوارض گرمازدگی در امان باشید. در مورد موضوع درمان گرمازدگی با گیاهان دارویی در طب سنتی خیلی مطالب علمی زیادی منتشر شده است. تجربیات عملی افراد نیز تأییدکننده اثرات عالی این گیاهان دارویی در رفع عطش است. گیاهان دارویی خاکشیر، تخم شربتی، نعناع و عرق کاسنی دیگر نیازی به معرفی ندارند و بسیاری از ما ایرانی‌ها از قدیم از این گیاهان استفاده کرده و از خواص عالی آنها بهره گرفته‌ایم.»
وی در ادامه می‌افزاید: «گلاب یکی از بهترین نوشیدنی‌ها برای مقابله با اثرات گرمازدگی است. روزهایی که در ساعات خیلی گرم در بیرون خانه رفت‌و‌آمد دارید، می‌توانید مقداری گلاب را در آب ریخته و هر چند ساعت یک بار از این نوشیدنی میل کنید. در این صورت کمترین اثرات گرمازدگی را مشاهده خواهید کرد.»
بعضی از مشاغل با حرارت‌های دائمی در ارتباط هستند. مثلاً نانواها در بیشتر اوقات روز گرمای زیادی را تحمل می‌کنند. عرق شاه‌تره انتخابی عالی برای این افراد است. اگر شما نیز در طول روز با حرارت و دماهای بالا در ارتباط هستید حتماً عرق شاه‌تره را هر روز میل کنید تا از اثرات گرمای زیادی در امان باشید.
افرادی که ساعات زیادی را در مقابل حرارت‌های زیاد قرار داشته‌اند، عطش و میل شدیدی برای خوردن مقدار زیادی یخ یا آب یخ دارند. خوردن یک دفعه‌ای مقدار زیادی آب یخ بعد از گرمازدگی برای اعضای بدن مناسب نیست. اگر به دنبال بهترین ترکیب گیاهی برای رفع عطش هستید، کاسنی و عرق آن انتخابی عالی است. با نوشیدن شربت کاسنی عطش شما فروکش خواهد کرد.»