پشت پـرده دیپلماسی فرهنگی دولت سیزدهم چه گذشت؟-بخش هفتم
محمد محمدی
با گذشت نزدیک به یک سال از پایان دولت سیزدهم، اکنون در هفتمین شماره از این سلسله مطالب می‌توان با نگاهی دقیق‌تر و آماری، عملکرد این دولت در حوزه دیپلماسی فرهنگی را بررسی کرد؛ حوزه‌ای که وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی وقت آن را بنیادین‌ترین عرصه در تکوین هویت ملی، ارتقای سطح فکری جامعه و بسترسازی برای پیشرفت علمی و فرهنگی کشور می‌داند.
دولت سیزدهم، به ریاست شهید آیت‌الله سید ابراهیم رئیسی با رویکردی فعالانه و نگاهی راهبردی، برنامه‌های متعددی را در راستای معرفی فرهنگ و هنر غنی ایرانی- اسلامی به جهانیان و توسعه ارتباطات فرهنگی با سایر کشورها به اجرا درآورد. این اقدامات به غنای فرهنگی ایران در عرصه بین‌الملل افزود، همچنین با تقویت درک متقابل میان ملت‌ها، به تحکیم جایگاه ایران در معادلات جهانی نیز کمک شایانی کرد. نگاهی دقیق‌تر به آمار و اقدامات صورت‌گرفته، نشان از عزم جدی این دولت در بهره‌گیری از ابزار قدرتمند فرهنگ برای گسترش نفوذ منطقه‌ای و بین‌المللی ایران دارد.
پلی به سوی جهان و تعمیق روابط بین‌المللی
یکی از محورهای اصلی عملکرد دولت سیزدهم، تقویت دیپلماسی فرهنگی بود که با آمار و ارقام قابل توجهی همراه است و به خوبی نشان می‌دهد چگونه فرهنگ می‌تواند به عنوان یک ابزار قدرتمند در روابط بین‌الملل عمل کند. در این دوره شاهد رشد 39 درصدی تعداد دوره‌های آموزشی زبان فارسی، ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی در خارج از کشور بودیم که نشان‌دهنده علاقه رو به رشد به زبان و فرهنگ ایرانی در سطح بین‌المللی است و زمینه را برای تربیت نسل جدیدی از ایران‌شناسان و فارسی‌دانان در سراسر جهان فراهم آورد. این رشد در کنار افزایش 77 درصدی فراوانی اهالی فرهنگ و هنر اعزام شده به رویدادهای فرهنگی خارج از کشور، بستری کم‌سابقه برای تبادل فرهنگی و معرفی ظرفیت‌های بی‌شمار هنری ایران به مخاطبان جهانی فراهم آورد و هنرمندان ایرانی را به سفیران فرهنگی کشور تبدیل کرد.
در همین راستا، رشد چشمگیر 241 درصدی تعداد فارسی‌آموزان خارج از کشور گویای موفقیت برنامه‌های ترویج زبان فارسی است که فراتر از یک زبان، حامل مفاهیم عمیق فرهنگی و تمدنی است. همچنین، رشد تقریباً دو برابری تعداد عنوان کتاب‌های منتشر و توزیع‌شده در خارج از کشور نشان از اهمیت نشر ادبیات و اندیشه ایرانی در عرصه جهانی داشت و دریچه‌ای نو به سوی تمدن غنی ایران گشود. در کنار این‌ها، رشد قابل توجه 350 درصدی تعداد هفته‌های فرهنگی برگزار شده در دیگر کشورها (از 2 مورد در سال 1400 به 9 مورد در سال 1403) حاکی از تلاش برای معرفی گسترده‌تر فرهنگ و ادبیات ایران در سطح جهانی است.
این اقدامات، نه‌تنها به غنای فرهنگی ایران در عرصه بین‌الملل می‌افزود، بلکه با شکستن پیشداوری‌ها و ایجاد فرصت‌های جدید برای همکاری، به توسعه درک متقابل میان ملت‌ها نیز کمک شایانی می‌کرد و تصویر واقعی و چندوجهی از ایران را به نمایش می‌گذاشت.
تقویت گفتمان امت اسلامی و معارف انقلاب
و ایجاد هم‌افزایی فرهنگی و فکری
دولت سیزدهم همچنین بر تقویت ارتباطات و تولید و نشر محتوا با رویکرد اجتماعی‌سازی گفتمان امت اسلامی و معارف انقلاب اسلامی تمرکز ویژه‌ای داشت.
این رویکرد، فراتر از یک شعار، با اقداماتی عملی به دنبال ایجاد همبستگی فرهنگی و فکری میان کشورهای اسلامی و تبادل تجربیات در راستای پیشبرد اهداف مشترک بود. طراحی و تمهید اجرای جشنواره تمدن نوین اسلامی و تدوین منشور همکاری‌های تمدنی جهان اسلام، نمونه‌هایی از این رویکرد هستند که با هدف ایجاد بستری برای گفت‌وگو و همفکری میان اندیشمندان و فعالان فرهنگی جهان اسلام صورت گرفت و پتانسیل بالایی برای ایجاد یک جبهه فکری واحد در برابر چالش‌های مشترک داشت.
در حوزه ارتباطات دینی، برگزاری کم‌نظیر حج تمتع با ظرفیت کامل بعد از 4 سال و باز راه‌اندازی عملیات حج عمره بعد از 9 سال در سال 1403، در کنار رشد 46 درصدی اعزام زائران به عتبات عالیات عراق و سوریه، نشان‌دهنده توجه به توسعه روابط معنوی و تسهیل زیارت برای مسلمانان بود. این اقدامات ارزشمند در جهت کمک به تقویت بنیان‌های اعتقادی جامعه و فراهم آوردن امکان حضور میلیون‌ها زائر در اماکن مقدس، زمینه‌ساز تبادلات فرهنگی و تقویت روحیه وحدت در جهان اسلام می‌شود. علاوه بر این، طراحی و اجرای دو دوره گفت‌وگوهای قرآنی تهران و طراحی و ایجاد میزهای اندیشه‌ورزی متشکل از نخبگان و فعالان فرهنگی جبهه انقلاب در عرصه بین‌الملل، به منظور تقویت مباحث فکری، ارائه راه‌حل‌های نوآورانه و تبادل نظر درخصوص مسائل جهان اسلام انجام شد و به تعمیق نگاه‌های استراتژیک در حوزه فرهنگی کمک کرد.
توسعه زیرساخت‌ها و نیروی انسانی
دیپلماسی فرهنگی: سرمایه‌گذاری برای آینده
در راستای تقویت نقش قرارگاهی و ظرفیت منابع انسانی عرصه دیپلماسی فرهنگی، اقدامات مهمی صورت پذیرفت که در راستای نگاه بلندمدت دولت به این حوزه بود. تدوین و ارائه سند فرهنگی ایرانیان خارج از کشور، به منظور ساماندهی و حمایت از فعالیت‌های فرهنگی ایرانیان مقیم سایر کشورها، گامی رو به جلو بود که به حفظ هویت فرهنگی ایرانیان در خارج از مرزها و بهره‌گیری از ظرفیت‌های آنان در دیپلماسی فرهنگی کمک می‌کرد. همچنین، تغییر در فرآیند گزینش و اعزام رایزنان فرهنگی و انتصاب رایزن فرهنگی اهل سنت برای نخستین مرتبه و اعزام رایزن فرهنگی بانو به پاریس، نشان‌دهنده رویکردی نوین در بهره‌گیری از ظرفیت‌های متنوع انسانی و تاکید بر شایسته‌سالاری در این حوزه است که به افزایش کارایی و اثربخشی رایزنان فرهنگی در کشورهای مختلف منجر می‌شد.
تدوین و اجرائی‌سازی نظام‌نامه شبکه‌سازی زنان و خانواده و نظام‌نامه طرح «از ایران بگو»، در کنار شناسایی بیش از 1000 کنشگر داخلی و خارجی در حوزه فعالیت‌های زنان و خانواده و ایجاد شبکه فعالان در کشورهای عراق، هند، عمان، لبنان و... بر اهمیت نقش زنان و خانواده در دیپلماسی فرهنگی تاکید دارد و نشان می‌دهد چگونه می‌توان با فعال‌سازی ظرفیت‌های مردمی، نفوذ فرهنگی ایران را گسترش داد. همچنین، تمهید و تدارک برای جذب 190 نفر نیروی انسانی جدید به ساختار سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و طراحی رشته دانشگاهی دیپلماسی عمومی و روابط فرهنگی در مقطع کارشناسی ارشد، به منظور تقویت بنیه علمی و اجرائی این حوزه و تربیت متخصصان آینده دیپلماسی فرهنگی صورت گرفت و اهمیت قائل شدن برای سرمایه‌گذاری بر روی سرمایه‌های انسانی بود.
توسعه صادرات محصولات فرهنگی:
موتور محرکه اقتصاد خلاق
یکی دیگر از ابعاد مهم عملکرد دولت سیزدهم، توسعه صادرات محصولات و خدمات فرهنگی با رویکرد شبکه‌سازی فعالان مردمی بود. این رویکرد، فراتر از یک فعالیت صرفاً فرهنگی، به دنبال توسعه اقتصاد خلاق و ایجاد ارزش افزوده از طریق هنر و فرهنگ بود. فعال‌سازی شورای توسعه صادرات محصولات و خدمات فرهنگی با عضویت 14 دستگاه مختلف اجرائی و ایجاد اداره کل همکاری‌ها و تنظیم‌گری صادرات فرهنگی در ساختار وزارتخانه، نشان‌دهنده عزم دولت برای تسهیل و گسترش صادرات فرهنگی است که به نوبه خود، به معرفی ظرفیت‌های اقتصادی و فرهنگی ایران در بازارهای جهانی کمک کرد.
طراحی و ایجاد بنیاد دیپلماسی عمومی ایران با رویکرد صادرات محصولات و صنایع خلاق فرهنگی و طراحی و فعال‌سازی اتاق‌های ارتباطات و صادرات فرهنگی استان‌ها، به منظور ایجاد بستری برای توسعه کسب وکارهای فرهنگی و هنری و ورود آنها به بازارهای جهانی انجام شد. این اقدامات به رشد اقتصادی بخش فرهنگ کمک نموده و محصولات فرهنگی ایرانی را به عنوان سفیران فرهنگ و هنر ایران به دنیا معرفی کرد. از دیگر اقدامات مهم در این راستا می‌توان به شناسایی ظرفیت‌های صادرات فرهنگی در قالب رویداد «از ایران» و کارسپاری تدریجی به برگزیدگان آنها، انجام اقدامات زیرساختی برای بین‌المللی شدن سینمای ایران(مانند حمایت از حضور فیلم‌های ایرانی در جشنواره‌های بین‌المللی و تسهیل تولید مشترک)، شناسایی و تجربه‌نگاری فعالان ایرانی موفق در صادرات محصولات در قالب طرح «جهان‌دیده‌ها»، و تولید کتابچه‌های بازارشناسی و ذائقه‌سنجی فرهنگی در کشورهای ترکیه، روسیه و اندونزی اشاره کرد. این اقدامات، نشان‌دهنده نگاه عملیاتی و کاربردی دولت به مقوله صادرات فرهنگی بود.
حمایت از ترجمه و نشر آثار ایرانی نیز از اولویت‌ها بود. طراحی سامانه «صبا کارپ» با موضوع ایجاد ارتباط میان فعالان فرهنگی هنری ایران در سطح بین‌الملل و طراحی و تدارک تولید سامانه زیست‌بوم ترجمه و نشر علوم انسانی و معارف اسلام جهت تعامل با ناشران خارج از کشور، به منظور گسترش دسترسی به محتوای ایرانی در سطح جهانی صورت گرفت. در این راستا، حمایت از 80 عنوان کتاب ایرانی برجسته جهت ترجمه و توزیع در بازارهای بین‌المللی و حمایت از ترجمه و نشر 180 عنوان کتاب در حوزه علوم انسانی و معارف اسلامی به زبان‌های مختلف، نقش مهمی در معرفی فرهنگ و دانش ایرانی ایفا کرد و به عنوان یک ابزار قدرتمند در دیپلماسی عمومی عمل کرد.
تقویت روایتگری موثر: تصویرسازی واقعی از ایران
دولت شهید رئیسی همچنین در راستای تقویت روایتگری مؤثر از ایران، اسلام و انقلاب اسلامی و تقویت ارتباطات و همکاری‌های رسانه‌ای گام‌های بلندی برداشت. این بخش از عملکرد دولت، به طور مستقیم بر تصویرسازی واقعی از ایران در اذهان عمومی جهان متمرکز بود و به دنبال مقابله با سوءتفاهم‌ها و اطلاعات نادرست بود. طراحی، ایجاد و بهره‌برداری از «سامانه دماوند» برای معرفی تصویر واقعی ایران در خارج از کشور به آدرس damaavand.net
و تأمین، تولید و سازماندهی بیش از 7000 محتوای معرفی ایران بر بستر سامانه دماوند، از جمله اقدامات کلیدی در این زمینه بود که به مقابله با ایران‌هراسی و ارائه تصویری صحیح و جامع از کشور کمک کرد. این سامانه به عنوان یک مرجع معتبر برای شناخت ایران عمل می‌کرد.
طراحی و اجرای طرح «از ایران بگو» برای شناسایی و میزبانی چهره‌های مؤثر رسانه‌ای و اجتماعی و تولید، ترجمه و انتشار بیش از 300 محتوای معرفی ظرفیت‌های فرهنگی و گردشگری ایران در پورتال ICRO.IR، به منظور افزایش آگاهی جهانیان از پتانسیل‌های فرهنگی و توریستی ایران صورت گرفت و به جذب گردشگر و افزایش تبادلات فرهنگی کمک می‌کرد.
در حوزه همکاری‌های رسانه‌ای بین‌المللی، برعهده گرفتن ریاست اتحادیه خبرگزاری‌های آسیا و اقیانوسیه (اوآنا)، نشان‌دهنده جایگاه فعال و تأثیرگذار ایران در عرصه رسانه جهانی بود و فرصتی برای گسترش نفوذ خبری ایران فراهم آورد. هم‌افزایی رسانه‌ای با کشورهای روسیه، چین، ترکیه، افغانستان، جمهوری آذربایجان، تاجیکستان، ترکمنستان، سریلانکا، عمان، امارات متحده عربی، ازبکستان، ونزوئلا، قطر، الجزایر و کشورهای عضو سازمان شانگهای، به منظور تبادل اخبار و محتوا و تقویت ارتباطات رسانه‌ای انجام شد که به ایجاد یک جبهه رسانه‌ای مستقل و متنوع کمک می‌کرد. برگزاری جشنواره بین‌المللی رسانه خورشید با حضور 100 بانوی خبرنگار از 42 کشور و 200 بانوی رسانه‌ای از ایران و برگزاری رویدادهای رسانه‌ای مرتبط با فلسطین و برپایی غرفه رسانه‌های حامی غزه با عنوان «بشارت صبح» و برگزاری رویدادهای فرهنگی و هنری به مناسبت‌های ملی و مناسبت‌های انقلابی در بیش از 60 نمایندگی فرهنگی، بیانگر رویکرد فعال و هدفمند دولت در حوزه رسانه و حمایت از آرمان‌های جهانی بود.
گسترش مبادلات فرهنگی و هنری با اولویت همسایگان
در نهایت، دولت سیزدهم بر گسترش حضور و مبادلات فرهنگی و هنری با اولویت کشورهای همسایه تأکید داشت که نشان‌دهنده درک عمیق از اهمیت روابط منطقه‌ای و فرهنگی است. رشد 3 برابری در ساماندهی و اعزام اهالی فرهنگ و هنر به رویدادهای فرهنگی (از 858 نفرروز در سال 1400 به 2667 نفرروز در سال 1402)، نشان‌دهنده افزایش مشارکت هنرمندان و فعالان فرهنگی در رویدادهای بین‌المللی بود و فرصت‌های بی‌نظیری برای معرفی هنر ایرانی در منطقه و جهان فراهم آورد.
ایجاد ارتباطات وثیق و بی‌نظیر نسبت به همه ادوار سابق نسبت به همسایگان و کشورهای مسلمان و همسو، و دیدار با وزرای فرهنگ، سفرا و سایر مقامات کشورها و عقد تفاهم‌نامه با برخی از آنها(کشورهای اتریش، تاجیکستان، رومانی، پاکستان، امارات، چین، روسیه، ترکمنستان، عراق، سوریه و ایتالیا و...)، به گسترش روابط فرهنگی و هنری با کشورهای هدف کمک شایانی کرد و به تحکیم روابط سیاسی و اقتصادی نیز منجر شد. همچنین، رشد بیش از 100 درصدی برگزاری روزهای فرهنگی میان ایران با سایر کشورها و حمایت و ایجاد فرصت برای حضور آثار فرهنگی و هنری در عرصه‌های بین‌المللی خارجی کتاب، به معرفی و تعمیق تعاملات فرهنگی با جهان یاری رساند و ایران را به عنوان یک بازیگر فعال در عرصه دیپلماسی فرهنگی معرفی کرد.
دیپلماسی فرهنگی، ابزاری برای اقتدار ایران
دکتر محمدمهدی اسماعیلی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در دولت شهید سید ابراهیم رئیسی، در مصاحبه با خبرنگار کیهان پیرامون عملکرد وزارتخانه‌اش در حوزه دیپلماسی فرهنگی به تشریح برنامه‌ها و دستاوردهای این وزارتخانه پرداخت.
دکتر اسماعیلی با اشاره به «بردن افرادی به عنوان رایزنی‌های فرهنگی از طریق سازمان فرهنگ و ارتباطات به کشورهای مختلف که واقعا برای جمهوری اسلامی آورده‌های بسیار داشتند»، بر اهمیت انتخاب صحیح و به‌کارگیری نیروهای متخصص و مؤثر در این حوزه تأکید کرد. او به عنوان نمونه‌ای از این دستاوردها، به «یک رایزن فرهنگی بسیار خوب در فرانسه» اشاره کرد که نمونه‌ای از سایرین است. این اظهارات نشان می‌دهد که در دولت سیزدهم، تلاش شده تا با گزینش افراد کارآمد و دارای قابلیت‌های دیپلماتیک- فرهنگی، سفارتخانه‌های فرهنگی ایران در خارج از کشور فعال‌تر شده و نقش مؤثرتری در معرفی فرهنگ و تمدن ایرانی- اسلامی ایفا کنند. این رویکرد، در واقع سرمایه‌گذاری بر روی سرمایه‌های انسانی به عنوان پیشران اصلی دیپلماسی فرهنگی محسوب می‌شود.
وزیر فرهنگ همچنین از برنامه‌ریزی برای احیای کارخانه کاغذ مازندران و توسعه تولید کاغذ در ایران و حتی در ونزوئلا سخن گفت. او به هدف‌گذاری برای پایان سال ششم[در صورت ادامه دولت شهید رئیسی] تبدیل به بزرگ‌ترین صادرکننده کاغذ در منطقه شدن و همچنین ظرفیت تولید کاغذ در کارخانه ونزوئلا اشاره کرد که می‌توانست تمام آمریکای جنوبی را پوشش بدهد. این دیدگاه، نشان‌دهنده نگاهی راهبردی به زنجیره تولید محتوا و تأکید بر تأمین زیرساخت‌های لازم برای گسترش فعالیت‌های فرهنگی در سطح بین‌الملل است. این اقدام، اگرچه به طور مستقیم دیپلماسی فرهنگی نیست، اما خودکفایی در تولید کاغذ و برنامه‌ریزی برای صادرات آن در منطقه، می‌تواند به طور غیرمستقیم بر توان و اقتدار فرهنگی کشور تأثیرگذار باشد. وابستگی کمتر به واردات در صنایع مرتبط با فرهنگ (مانند نشر کتاب) به معنی افزایش استقلال فرهنگی و قدرت مانور در عرصه بین‌الملل است.
دکتر اسماعیلی همچنین بر «مبارزه با جنگ فرهنگی» و «شکست شاخ تحریم فرهنگی هنری» که در سال ۱۴۰۱ توسط کشورهای غربی (اتحادیه اروپا، آمریکا، بریتانیا و کانادا) اعمال شد، تأکید کرد. او با افتخار به تحریم شدن خود توسط چهار مجموعه غربی اشاره می‌کند و این را نشانه موفقیت وزارتخانه‌اش در مقابله با فشارها و تلاش‌ها برای انزوای فرهنگی ایران می‌داند. وی اظهار داشت که این کشورها در همه کشور و به همه هنرمندان فشار وارد می‌کردند تا از فعالیت‌های هنری خودداری کنند، اما وزارتخانه با ایستادگی و برگزاری جشنواره‌های فرهنگی هنری ۱۴۰۱ با پرشکوه‌ترین وضعیت، این توطئه را خنثی کرد. این بخش از سخنان وزیر، رویکرد مقاومت فرهنگی در برابر فشارهای خارجی و تلاش برای حفظ پویایی و حضور فرهنگی ایران در عرصه داخلی، حتی در شرایط سخت جنگ ترکیبی اشاره دارد. این موفقیت در حفظ جریان فرهنگی داخلی، می‌تواند به عنوان پشتوانه‌ای برای تقویت دیپلماسی فرهنگی در خارج از مرزها نیز تلقی شود.
میراثی برای اقتدار ملی و الگویی برای آینده
عملکرد وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در دولت شهید رئیسی، آن‌گونه که دکتر اسماعیلی به آن اشاره کرده، نشان‌دهنده یک رویکرد جامع و راهبردی در حوزه دیپلماسی فرهنگی است. این اقدامات فراتر از وظایف سنتی یک وزارتخانه فرهنگی، به تقویت بنیان‌های اقتدار نرم کشور در عرصه بین‌الملل می‌پردازد. از یکسو، تمرکز بر سرمایه‌گذاری در منابع انسانی کارآمد و اعزام رایزنان فرهنگی متخصص، نشان از درک عمیق از اهمیت روابط چهره به چهره و معرفی هوشمندانه فرهنگ و تمدن ایرانی-اسلامی دارد. این رویکرد، دیپلماسی فرهنگی را از یک فعالیت صرفاً تشریفاتی به یک ابزار مؤثر برای گسترش نفوذ و ارتباطات بین‌المللی تبدیل می‌کند. از سوی دیگر، اهدافی چون خودکفایی در تولید کاغذ و برنامه‌ریزی برای صادرات آن، اگرچه در ظاهر اقتصادی هستند، اما در باطن به تقویت استقلال فرهنگی و کاهش آسیب‌پذیری در برابر فشارهای خارجی منجر می‌شوند. این نگرش، دیپلماسی فرهنگی را از حاشیه به متن سیاست‌گذاری‌های کلان کشور می‌آورد و آن را با امنیت ملی و توسعه پایدار گره می‌زند. در نهایت، مقابله با جنگ فرهنگی و شکست شاخ تحریم‌ها، نشان از توانایی دولت در مدیریت بحران و حفظ پویایی فرهنگی کشور در دشوارترین شرایط دارد. این سه محور اصلی، مجموعه‌ای از اقدامات به هم پیوسته را شکل می‌دهند که هدف نهائی آنها، ارتقای جایگاه فرهنگی و اقتدار جمهوری اسلامی ایران در سطح جهانی است.
فعالیت‌های دولت شهید رئیسی در حوزه فرهنگ و دیپلماسی فرهنگی، به عنوان نمونه‌ای بارز از خدمت جهادی و نگاه عمل‌گرایانه، می‌تواند الگویی ارزشمند برای مسئولان آینده باشد. این نگاه، دیپلماسی فرهنگی را نه یک فعالیت جانبی، بلکه یک ستون اصلی در سیاست خارجی و توسعه کشور می‌داند. مسئولان آینده می‌توانند با تداوم و توسعه این رویکرد، به ویژه در سرمایه‌گذاری بر نیروی انسانی متخصص و کارآمد در رایزنی‌های فرهنگی، پیگیری جدی پروژه‌های زیرساختی فرهنگی نظیر خودکفایی در صنایع مرتبط با نشر و هنر، و حفظ روحیه مقاومت و ابتکار در برابر فشارهای فرهنگی و تحریم‌ها، مسیر آغاز شده را با قدرت و اثربخشی بیشتری ادامه دهند. این اقدامات به معرفی هرچه بهتر فرهنگ غنی ایران کمک خواهد کرد و همچنین به تقویت بنیان‌های اقتصاد فرهنگ و توسعه پایدار کشور در عرصه جهانی نیز یاری می‌رساند. این میراث، تأکید بر آن دارد که فرهنگ، نه تنها هویت یک ملت است، بلکه ابزاری قدرتمند برای چانه‌زنی و حضور فعال در عرصه بین‌الملل به شمار می‌رود.