مکمل‌های بدنسازی بلای جـان سلامـت بـدن
فائقه بزاز
«می‌خواهم به چشم بیایم!» همین سودا و خیال، خیلی‌ها را بر آن می‌دارد که هرچه از دستشان می‌آید، انجام دهند تا ظاهر بهتری داشته باشند. تمایل به جذابیت و زیبا بودن، گاهی تا آنجا پیش می‌رود که فرد مرزهای سلامتی را هم پشت سر می‌گذارد و همه چیز را فدا می‌کند تا به خیال خودش، جذاب و دیدنی شود. اگرچه که خیلی‌هایشان ظاهری غیرطبیعی و ترسناک پیدا می‌کنند.
سینه جلو، بازوهای ستبر و حجیم و کمر به‌شدت باریک، اگرچه این هیکل کاریکاتوری ممکن است حتی خنده‌دار به نظر بیاید؛ اما رسیدن به آن آرزوی خیلی از مردان جوان است. تب عجیبی که گریبان برخی جوانان را گرفته رها نمی‌کند. تکثیر و گسترش قارچ‌گونه سالن‌های بدنسازی هم نشان می‌دهد این کاسبی برای سردمدارانشان سودآور است و این اشتیاق، کاسبی خیلی‌ها را پر رونق کرده است.
تغذیه شیفته‌های اندام‌های حجیم هم شرایط خاص خودش را دارد. آب کرفس، بوقلمون چرخ‌کرده، پنیر و سالسا، توپ‌های پروتئینی و کره بادام‌زمینی، و یک‌سری خوراکی‌های فانتزی دیگر به همراه معجون با مغزهای خاص برای رژیم‌های پاک‌سازی از چربی به انضمام مصرف مکمل‌هایی که ممکن است خطرات جدی به همراه داشته باشد.
این در حالی است که مربیان و کارشناسان این عرصه می‌گویند؛ اصطلاحات عامیانه مثل بدن گلدانی یا ساعت شنی در ورزش علمی، وجود ندارد. در پرورش اندام از اصطلاحاتی همچون بادی کلاسیک، فیزیک تناسب‌اندام، بادی لیفتینگ و... استفاده میشود. مثلاً باریک کردن زیاد کمر در هیچ یک از این ورزش‌ها توصیه نمی‌شود.
مکمل‌هایی که بلای جان میشوند
در فرهنگ بدنسازی این مطلب جاافتاده که افراد که برای رسیدن به توده بدنی مناسب بادی بیلدینگ باید از مکمل‌های بدنسازی استفاده کنند، اما این را بدانند که مصرف بیش از اندازه آن نیز موجب ایجاد بی‌نظمی و اختلال در خوردن شده و سلامت بدنی‌شان را تحت‌تأثیر قرار خواهد داد.
مکمل‌های بدنسازی، به دلایل مختلفی مثل تسریع افزایش وزن، تسریع کاهش وزن یا بهبود ظاهر ورزشکار مورداستفاده قرار می‌گیرد. بیشترین موادی که به عنوان مکمل‌های بدنسازی استفاده میشوند شامل مکمل‌های پروتئینی، ویتامینی، اسیدهای آمینه شاخه‌دار، گلوتامین، اسیدهای چرب ضروری، کاهنده‌های وزن و تقویت‌کننده‌های تستوسترونی است. مطابق قانون، تجویز مکمل توسط مربیان باشگاه ممنوع است و فرد باید این مکمل‌ها را از داروخانه تهیه کند اگرچه که موارد داروخانه‌ای نیز باید با تجویز پزشک تهیه و مصرف شوند.
استفاده از مکمل‌های مجاز با نظر پزشک
اگرچه برخی مکمل‌ها در رده مکمل‌های مجاز قرار داشته و در داروخانه‌ها به فروش می‌رسند ولی مصرف آنها باید تحت‌نظر پزشک متخصص انجام گیرد.
به نقل از ایسنا، دکتر هومن انگورانی یک متخصص پزشکی ورزشی می‌گوید: «ترکیبات بسیار وسیعی در بین ورزشکاران در حال استفاده است که بخشی از آنها در رده مکمل‌های مجاز قرار می‌گیرند، ما به افراد توصیه می‌کنیم که حتی مکمل‌هایی که مجاز بوده و در داروخانه‌ها پخش میشوند را بی‌رویه استفاده نکنند و حتماً در این باره با یک پزشک یا متخصص پزشکی ورزشی مشورت كنند.»
این پزشک تصریح می‌کند: «گروه بزرگی از این داروها که امروزه در باشگاه‌های بدنسازی مورداستفاده قرار می‌گیرد داروهای موسوم به آنابولیک استروئیدها یا همان هورمون‌های نیروزا، مشتقات تستوسترون، اکسی متولون و ناندرولون هستند. این داروها عوارض جدی از جمله عوارض کشنده قلبی عروقی، سرطان کبد، عقیمی، ریزش مو و مشکلات شدید پوستی داشته و تمام سیستم بدن را درگیر می‌کند.»
وی خاطرنشان می‌کند: «دسته دیگر داروهای محرک هستند. داروهایی مانند آمفتامین‌ها که شیوع آن در بین ورزشکاران به‌خصوص رشته بدنسازی با این پیش‌فرض که جلوی خستگی را گرفته و تمرکز را بیشتر و حتی به چربی‌سوزی کمک می‌کند افزایش یافته است. این داروها عوارض شدیدتری مانند افزایش شدید فشارخون، مشکلات عصبی و سکته‌های قلبی عروقی دارند.»
کسب‌وکار مکمل‌فروشی!
سالن‌های بدنسازی مبتلا به یک رقابت پوچ شده‌اند. مربیان این سالن‌ها هم به جای تشویق ورزشکار به تغذیه صحیح و اصولی یا حتی استفاده از یک متخصص تغذیه، خودشان دست به‌کار شده برای ورزشکار مکمل تجویز می‌کنند.
یکی از دلایلی که در باشگاه‌ها مکمل‌ها با دوزهای بالا تجویز میشود، سود بالای آن است. درواقع، شغل تعداد زیادی از مربی‌ها فروش مکمل‌های بدنسازی است و حرفه مربیگری شغل دومشان محسوب میشود. مرد ورزشکاری که برای رسیدن به اندام ایده‌آل پای در این میدان می‌گذارد ممکن است برای همیشه از نعمت پدر شدن محروم شود.
به گزارش مهر، سعید آراسته متخصص اورولوژی و ناباروری مردان می‌گوید: «تستوسترون هورمون اصلی جنسی در مردان است که در ایجاد و حفظ ویژگی‌های جنسی آنها نقش دارد. فرم ساخته‌شده یا مصنوعی این هورمون، استروئید آنابولیک نام دارد و در مواردی که نقص واقعی و طبیعی در تولید این هورمون وجود داشته باشد، در حوالی بلوغ یا پس از آن ممکن است از سوی پزشک متخصص به طور درمانی تجویز شود.»
وی در ادامه به استفاده نابجا از این هورمون اشاره کرده، توضیح می‌دهد: «متأسفانه در سال‌های اخیر استفاده نابجا از استروئیدهای آنابولیک رواج یافته است، به‌ویژه در مردانی که ورزش‌های بدنسازی انجام می‌دهند.»
این متخصص اورولوژی با برشمردن عوارض مکمل‌های استروئیدی، می‌گوید: «استفاده نابجا از استروئیدهای آنابولیک با عوارض متعددی همراه است، مصرف این مکمل‌ها عوارضی جدی برای عملکرد جنسی و باروری مردان به دنبال دارد.»
وی توضیح می‌دهد: «در حالت طبیعی یک نظم هورمونی در بدن وجود دارد که به تولید میزان مناسب تستوسترون و اسپرم در بیضه‌ها منجر میشود. مصرف استروئیدهای آنابولیک این نظم هورمونی را بر هم می‌زند و باعث میشود چرخه تولید تستوسترون و فرآیند اسپرم‌سازی دچار اختلالات جدی و گاه جبران‌ناپذیر شود. در واقع، این استروئیدهای آنابولیک می‌توانند هم به لحاظ کیفی و هم کمّی تولید اسپرم را دچار اشکال کنند، یعنی هم تعداد اسپرم را کاهش دهند، حتی تا حد آزواسپرمی یا عدم تولید اسپرم و هم شاخص‌های کیفی مانند شکل و حرکت نرمال اسپرم را کاهش دهند.»
عضو تیم تخصصی مرکز درمان ناباروری ابن سینا یادآور میشود: «اگرچه در بسیاری موارد با قطع بموقع مصرف این فرآورده‌ها و درمان مناسب می‌توان این عوارض را برطرف کرد، اما گاهی ممکن است این عوارض به طور کامل بهبود نیابند و یا کاملاً غیرقابل بازگشت باشند. درواقع، حدود ۲۰ درصد از افراد ممکن است با استفاده نابجا از این مکمل‌ها به طور کامل و غیرقابل بازگشت دچار اختلال تولید اسپرم آزواسپر (تولید اسپرم در مردان به صفر می‌رسد) میشوند.»
لزوم فرهنگ‌سازی
برای منع مصرف بی‌رویه مکمل‌ها و نیروزاها
بر اساس گزارش‌های رسمی، موارد مثبت دوپینگ در ورزشکاران طی دهه گذشته به طور قابل‌توجهی افزایش یافته است. سازمان جهانی مبارزه با دوپینگ (WADA) در سال ۲۰۲۳ اعلام کرده است که تعداد موارد مثبت دوپینگ در ورزشکاران نسبت به سال گذشته ۱۲ درصد افزایش یافته است. این آمار نگران‌کننده نشان می‌دهد که جلوگیری از دوپینگ و فرهنگ‌سازی در ورزش سالم برای حفظ اعتبار ورزش یک اولویت اساسی است. دوپینگ نه‌تنها عدالت و شفافیت در مسابقات ورزشی را تهدید می‌کند، بلکه خطرات جدی برای سلامتی ورزشکاران به همراه دارد. فرهنگ‌سازی میان ورزشکاران برای پرهیز از دوپینگ نه‌تنها عدالت رقابت‌ها را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد، بلکه سلامت جسمی و روانی ورزشکاران را تأمین می‌کند و سبب بهداشت و سلامت روان ورزشکار میشود.
آموزش و آگاهی‌بخشی، حمایت روانی و اجتماعی، و تشدید نظارت و آزمایش‌ها می‌توانند به جلوگیری از دوپینگ کمک کرده، حفظ سلامت و عدالت در رقابت‌ها و فرهنگ رقابت سالم را ترویج می‌دهد.
طبق گفته فدراسیون بدنسازی و پرورش اندام قرار است داروهای نیروزا و مکمل‌های غیرمجاز از باشگاه‌ها جمع‌آوری شود؛ اما آیا با جمع‌آوری این محصولات می‌توان اطمینان داشت که جوانان دیگر به استفاده از آنها اقدام نمی‌کنند آن هم در شرایطی که این مواد نیروزا و مکمل‌های ورزشی به‌آسانی و از طریق فضاهای زیرزمینی در اختیار همگان است.
مهرزاد متولی، کارشناس ارشد تربیت‌بدنی در این باره به جام‌جم می‌گوید: «گاهی برخی ورزشکاران داروهای نیروزا را به طور آگاهانه برای افزایش کارایی ورزشی مورداستفاده قرار می‌دهند. البته این داروها ممکن است از سوی پزشک معالج تجویز شود که طبق مقررات برخی از این داروها نظیر داروهای ضد احتقان و داروهای ضداسهال و یا کورتیکواستروئیدهای موضعی، بیشتر در مسابقات ورزشی استفاده میشوند به‌شرط آنکه قبل از مسابقه توسط پزشک تیم، مصرف آنها به اطلاع کمیته برگزار‌کننده رسیده باشد که در این صورت مجاز شمرده میشود.»
او ادامه می‌دهد: «داروهای نشئه‌آوری هم وجود دارد که برای ایجاد حالت خوشی کاذب و عدم احساس خستگی و تنش‌های روحی توسط ورزشکار مصرف میشوند. هورمون‌های پپتیدی و گلیکوپروتئینی و آنالوگ‌‌های آنها، مانند هورمون رشد را هم باید به فهرست داروهای مورداستفاده از سوی برخی ورزشکاران اضافه کرد.»
متولی می‌گوید: «در مورد بدنسازان، دارویی که در بسیاری از موارد استفاده میشود استروئیدهای آنابولیزان، مشتقات هورمون مردانه یا تستوسترون است که مضرات زیادی دارد. این داروها توسط ورزشکاران جهت افزایش کارایی ورزشی، حجم و قدرت عضلانی، ایجاد ظاهری درشت و خشن نما و بالاخره افزایش حالت تهاجمی و کاهش احساس خستگی استفاده میشود که مصرف آن موجب اختلالات عملکرد غدد جنسی مردانه، کم‌خونی، سرطان سینه، تأخیر در رشد و پوکی استخوان میشود. اثر روی سوخت‌وساز کبد، نارسایی کبدی، احتباس صفرا، تخریب بافت کبد و سرطان‌های خوش‌خیم و بدخیم از جمله عوارض کبدی این داروها هستند که زمان بروز آنها حتی تا 22 سال بعد از مصرف دارو نیز گزارش شده است.»
این کارشناس ورزشی ادامه می‌دهد: «متأسفانه در سال‌های اخیر مصرف خوراکی این نوع دارو به‌شدت در میان ورزشکاران افزایش یافته، چرا که به دلیل دفع سریعتر انواع خوراکی این داروها نسبت به انواع تزریقی، نوع خوراکی بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد و تصور غلط این است که نوع خوراکی دارو، زیانی به بدن نمی‌رساند.»
متولی می‌گوید: «مکمل‌های پروتئینی هم از جمله موادی هستند که استفاده از آنها در میان بدنسازان بسیار رایج است. این مواد می‌توانند به همراه تغذیه اصولی و تمرینات منظم ورزشی به کارایی و قدرت عضلات ورزشکار کمک کند؛ ولی در مصرف آن باید حتماً نکاتی را مورد توجه قرارداد. ورزشکاران باید اطمینان حاصل کنند که مکمل مورداستفاده از وزارت بهداشت و درمان مجوز رسمی داشته باشد. همچنین قبل از مصرف این مکمل‌ها حتماً با یک پزشک یا داروساز یا مشاور تغذیه در مورد استفاده از آنها مشورت کنند. لازم است تا فرد مصرف‌کننده چنانچه دچار بیماری‌های مزمن کلیوی و کبدی است، بدون نظر پزشک معالج جداً از مصرف این دارو خودداری کند. نکته دیگر هم این است که اصولاً این مکمل‌ها نباید در دوره‌های طولانی‌مدت مورداستفاده قرار گیرند و استفاده از آنها برای افراد زیر 18 سال ممنوع است. باشگاه‌ها محیطی امن برای غنی‌سازی اوقات فراغت جوانان و علاقه‌مندان به ورزش محسوب میشوند که اگر هرگونه تخلفی صورت گرفت خانواده‌ها می‌توانند هرچه سریعتر این موارد را گزارش دهند.»