فلسفه توجه قرآن به یهودیت (شبهه ها و پاسخ ها)
متن شبهه: با توجه به اینکه شمار فراوانی از آیات قرآن خطاب به یهودیان و در مقام اقناع آنان است، آیا اگر یهودیان به پیامبر ایمان آورده بودند ما امروز شاهد قرآن دیگری نبودیم؟
شباهت رفتاری امت اسلامی به یهود و نصاری
پاسخ: در حدیثی از پیامبر خدا(صلی‌الله علیه و آله) خطاب به مسلمانان نقل شده است: «لَتَتَّبِعُنَّ سُنَّهَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ بَاعًا بِبَاعٍ و ذراعا بِذِرَاعٍ و شبرا بِشِبْرٍ، حَتَّى لَوْ دَخَلُوا فِی جُحْرِ ضَبٍّ لَدَخَلْتُمْ فِیهِ»، قَالُوا: یَا رَسُولَ اللّهِ، الْیَهُودُ و النصارى؟ قَالَ: «فَمَنْ إِذَنْ؟»؛ شما قطعاً از سنت‌های کسانی که پیش از شما بودند پیروی می‌کنید، قدم‌به‌قدم و وجب‌به‌وجب تا جایی که اگر آنها به سوراخ سوسمار داخل شده باشند، شما هم به آنجا داخل خواهید شد» گفتند: ای پیامبر خدا، منظور شما از پیشینیان، یهودیان و مسیحیان است؟ حضرت فرمود: «پس چه کسانی منظورم است؟»(1)
این حدیث آشکارا نشان می‌دهد که پیامبر خدا از اینکه مسلمانان با تکرار اشتباهات امت‌های گذشته، به انحراف بیفتند، نگران است. یکی از عللی که سبب شده قرآن در موارد متعدد به یهود و نصاری و شرح ماجراهای آنها بپردازد، شباهت رفتاری امت اسلامی به پیروان این دو دین است. قرآن رفتارها، اعتقادات و تاریخچه اهل کتاب را شرح داده تا با ترسیم راه درست برای مسلمانان، زمینه را برای عبرت‌آموزی آنان از تجربیات گذشتگان فراهم کند.
نسبت مخاطب خاص داشتن برخی آیات قرآن با جاودانه بودن آنها
هرچند برخی از آیات قرآن در نگاه اولیه مختص زمان، مکان، افراد یا شرایط خاصی به نظر می‌رسند، اما با دقت بیشتر در متن و معانی آنها، می‌توان آموزه‌هایی کلی و اساسی را کشف کرد که برای انسان‌ها در هر زمان و مکانی قابل استفاده هستند؛ به‌عبارت‌دیگر، آیات قرآن از محدودیت‌های زمانی و مکانی نزول خود بسیار فراتر و اصول کلی و دائمی‌ای را دربردارند که برای همیشه انسان‌ها مفید و ضروری هستند.
برای نمونه، آیاتی که درباره ازدواج پیامبر با همسر فرزندخوانده خودشان زید است، در بدو امر ممکن است گمان شود که فقط برای آن زمان مفید بوده است و الآن که مردم به حرمت ازدواج با همسر فرزندخوانده اعتقاد ندارند، کارایی ندارد؛ اما اگر حجاب‌های زمانی و مکانی را از روی این آیات کنار بزنیم، متوجه می‌شویم که این آیات در مقام آموزش لزوم مبارزه با آداب و رسوم جاهلی و لزوم پیش‌قدمی رهبران جامعه در آن است و مشخص است این آموزه فراتر از زمان و مکان بوده و در هر اجتماعی قابل‌اجرا خواهد بود. چنان‌که آیات مربوط به تاریخ اقوام پیشین، نظیر داستان‌های قوم بنی‌اسرائیل، ممکن است به نظر برسد که مربوط به یک دوره خاص تاریخی هستند و برای زمان حال قابل استفاده نیستند؛ اما اگر به پیام‌های اخلاقی و عبرتی که در این داستان‌ها نهفته است توجه کنیم، درخواهیم یافت که درس‌ها و پیام‌های مهمی درباره ایمان، توکل و اعتماد بر خدا، مقاومت در برابر ظلم، تلاش برای آزادی و... در این داستان‌ها وجود دارد؛ درس‌ها و پیام‌هایی که همگی فراگیر و جهانی می‌باشند و برای هر انسانی در هر زمان و مکانی قابل استفاده‌اند. به این امر در خود قرآن نیز اشاره شده است: «براستی در سرگذشت آنان عبرتی برای خردمندان است.»(2)
نتیجه‌گیری
اسلام به‌عنوان دین خاتم و جاویدان آمده تا آموزه‌های لازم برای رسیدن بشر به هدایت را بیان کند. یک روش این بود که اصلاً مخاطبان اولیه خود را در نظر نگیرد و فقط به ذکر آموزه‌های کلی بسنده کند. روش دیگر این بود که آموزه‌های خود را با توجه به اوضاع و احوال مخاطبان اولیه‌اش بیان کند و بدین‌شکل با آنان ارتباط بگیرد. قرآن راه دوم را انتخاب کرد و در حقیقت، با یک تیر دو نشان زد. هم آموزه‌های خود را بیان کرد و هم با مخاطبان اولیه‌اش وارد گفت‌وگو شد و کم‌کم دل آنان را به دست آورد. همین مخاطبان، بزرگ‌ترین مروج و مبلغ قرآن و آموزه‌هایش شدند و آن را با دقت هرچه تمامتر در اختیار نسل‌های آینده گذاشتند.
برخی از آیات قرآن در ابتدا به نظر می‌رسند که تنها برای شرایط زمانی و مکانی خاص یا افراد و قوم ویژه‌ای همچون یهودیان نازل شده‌اند و به کار دیگران نمی‌آیند؛ اما با کمی تدبر، که قرآن خواننده خود را به آن فراخوانده، متوجه می‌شویم که در دل همین آیات به ظاهر محدود، معارف و آموزه‌هایی کلی و جاودانه نهفته است که برای هدایت و سعادت همه انسان‌ها در طول تاریخ کاربرد دارند؛ بنابراین، نمی‌توان گفت که اگر یهودیان به پیامبر خدا ایمان آورده بودند، ما امروز شاهد قرآن دیگری بودیم؛ بلکه نهایتاً برخی از آیات قرآن به شکل دیگری بیان می‌شدند، اما پیام اصلی و مضامین اساسی آنها تغییری نمی‌کرد.
باید توجه داشت تعلق بخشی از قرآن به موضوعاتی همچون یهودیان منافاتی با جاودانه بودن آموزه‌های قرآن ندارد؛ چراکه هدف قرآن از اشاره به چنین موضوعاتی عبرت‌گرفتن مسلمانان از سرگذشت یهودیان است تا آنان اشتباهات گذشتگان را تکرار نکنند. اشاره به شباهت رفتاری مسلمانان به یهودیان در پاره‌ای از روایات، مؤیّد این مدعا است. حتی اگر یهودیان مسلمان شده بودند نهایتاً ظرف بیان آموزه‌های قرآن عوض می‌شد و آموزه‌های قرآن بدون تغییر در ظرف دیگری بیان می‌شدند.
در میان ادیان، دین یهودیت از جهت توجه قرآن به آن در رتبه اول است؛ به همین دلیل، تعداد قابل توجهی از آیات قرآن درباره یهودیان از جمله تاریخ، عقاید و ویژگی‌های قوم بنی‌اسرائیل است. واژه «یهود» هشت بار، کلمه «هود» سه بار، تعبیر «هادوا» ده بار و واژه «بنی‌اسرائیل» چهل‌بار در قرآن به‌کار رفته است. هرچند تعبیر اهل کتاب که سی‌ویک بار در قرآن به‌کار رفته، شامل یهودیان و مسیحیان هردو می‌شود، اما بیشتر ناظر به یهودیان است تا مسیحیان. با توجه به این آمار، قرآن روی هم رفته و با تسامح تقریباً 92 بار از یهودیان یاد کرده است. لذا نمی‌توان گفت شمار فراوانی از آیات قرآن خطاب به یهودیان و در مقام اقناع آنان است.
پی‌نوشت‌ها:
1. ابن ابی‌شیبه، عبدالله، مصنف ابن أبی‌شیبه، بیروت، دار‌التاج، چاپ اول، 1409 ق، ج ۷، ص ۴۷۹. 2. یوسف، آیه 111.
هادی غلامرضایی