نگاه دیــن به بهشــت واقــع‌گرایــانه یا نمادیــن؟(شبهه ها و پاسخ ها)
شبهه: آیا این نظر روشنفکران دینی درست است که نعمت‌های بهشت، مانند نهرها و سایه درختان، حورالعین و میوه‌ها، ناظر به فرهنگ اعراب صدر اسلام است و نباید آنها را واقعی به حساب آورد؟
پاسخ: برخی از روشنفکران معاصر بر این باورند که زبان دین در توصیف جهان پس از مرگ، به‌ویژه بهشت، برخاسته از ذهنیت تاریخی مخاطبان اولیه خود است و در قالب تصاویری سخن گفته که متناسب با ذائقه و فرهنگ آن دوره
بوده است.
به‌زعم این گروه، مفاهیمی مانند باغ‌های سرسبز، نهرهای روان، میوه‌های گوناگون و همسران دلخواه، بیشتر بازتاب‌دهنده خواسته‌های مردم دوران نزول دین هستند، نه بیانگر حقایق فرازمانی و فرامکانی. از این منظر، توصیف‌های دینی از بهشت نه توصیف واقعیت، بلکه نمادهایی فرهنگی برای انتقال پیام‌های فراتاریخی‌اند و باید آنها را از پوسته تاریخی‌شان جدا کرد تا بتوان آموزه‌های دین را در چارچوب‌های جدید و امروزی بازسازی نمود.
اما آیا چنین تلقی‌ای از زبان دین و کیفیت وعده‌های اخروی، قابل دفاع است؟ در ادامه، به تحلیل و بررسی این دیدگاه و نقد آن در قالب چند نکته می‌پردازیم:
نعمت‌های بهشتی و ذائقه اعراب صدر اسلام
خداوند در قرآن درباره نعمت‌های بهشتی به این اصل کلی اشاره کرده که بهشتیان «هر چه بخواهند در بهشت هست»(1) و «و در آن(بهشت) آنچه دل‌ها مىخواهد و چشم‌ها از آن لذت مىبرد موجود است»(2) اما با این حال، چون مخاطب اولیه اسلام، اعراب صدر اسلام بودند، قرآن بیشتر متناسب با ذائقه و سلیقه آنها سخن گفته است و مواردی را ذکر کرده که اعراب صدر اسلام اشتهای بیشتری به آنها دارند.(3)
به بیان دیگر، درست است که قرآن بیشتر از میوه‌هایی اسم برده یا وعده داده که میان اعراب صدر اسلام رایج بوده یا در ذکر نعمت‌های الهی چه در دنیا و چه در بهشت، گاهی آن دسته را اسم برده که اعراب صدر اسلام استفاده می‌کردند یا علاقه داشتند؛ اما این مطلب در چارچوب همان اصل کلی در بهشت است که بهشتیان در بهشت هر آنچه بخواهند برایشان فراهم است و چون مخاطب اولیه دین اسلام، اعراب صدر اسلام بودند و سلیقه و ذهنیت و خواست آنها معطوف به این نعمت‌ها بود، به همین جهت خداوند به این نعمت‌ها در قرآن بیشتر اشاره کرده است بی‌آنکه بخواهد نعمت‌های بهشتی را به این موارد محدود کند.
واقعی‌بودن نعمت‌های بهشتی
این نعمت‌هایی که در قرآن ذکر شده، حقیقتا در بهشت نیز وجود دارند و داستان‌سرایی و خیالپردازی نیست چرا که اعراب بهشتی همین نعمات را طلب می‌کنند و به همین جهت خداوند فرموده این نعمت‌ها در بهشت فراهم می‌شود. اگر قرآن برای ژاپنی‌ها نازل می‌شد، حتما به شکل دیگری برخی از نعمت‌های بهشتی توصیف می‌شد اما همچنان به آن اصل کلی نیز تاکید می‌شد که بهشتیان هر آنچه بخواهند برایشان فراهم می‌شود و نعمت‌های بهشتی محدود به این
موارد نیست.
این توصیفات نیز حقیقتا از نعمت‌های بهشتی خبر می‌داد چرا که ژاپنی‌های بهشتی چنین نعمت‌هایی را طلب می‌کنند و در بهشت این نعمت‌ها برایشان فراهم می‌شود.(4)
نعمت‌های محبوب بهشت
بسیاری از نعمت‌های بهشتی که برای اعراب صدر اسلام نیز جذاب بوده، محدود به اعراب صدر اسلام نیست و متناسب با ذائقه همه یا اکثر انسان‌ها- از جمله اعراب صدر اسلام- است.
از این‌رو، این نعمت‌ها اختصاصی به آنها ندارد و می‌تواند برای عموم مردم، حتی ژاپنی‌ها نیز جذاب باشد؛ مثلا باغ‌هایی که چشمه‌ساران در آن روان باشد؛ سایه‌ای دائم بر فراز آن باشد و انواع وسایل آسایش روحی و جسمی در آن فراهم باشد؛ باغی که وسعت آن به اندازه زمین و آسمان است و خوردنی‌ها و میوه‌هایش دائمی است؛ همسری که همه عشق و محبت او ارزانی همنشین و همسر خود است و نگاهی به دیگران ندارد و همسان و کفو او است و غیره.(5)
این‌ها مطلوب همه یا اکثریت قریب به اتفاق انسان‌ها است و محدود به اعراب صدر اسلام نیست.(6)
آن‌سوی تصورات ما
بسیاری از نعمت‌های بهشتی فراتر از تصورات و آگاهی و انتظار ما است و به همین جهت خداوند در توصیف نعمت‌های بهشتی می‌فرماید: « هيچ‌كس نمىداند چه پاداش‌هاى مهمّى كه مايه روشنى چشم‌هاست براى آنها نهفته شده، اين پاداش كارهايى است كه انجام مىدادند.»(7) حتی کیفیت نعمت‌های بهشتی که آنها را می‌شناسیم نیز فراتر از تصورات ما است و در بهشت از لطافت و زیبایی زیاد برخوردارند و مایه خستگی و دلزدگی یا رنج و بیماری انسان نمی‌شوند. مثلا این‌جا با خوردن غذای زیاد، دل درد می‌گیریم یا با خوردن شیرینی‌های زیاد دیابت می‌گیریم اما آنجا این مشکلات نیست و هیچ غم و اندوهی
راه ندارد.(8)
بنابراین، نعمت‌های بهشتی محدود به ذهنیت اعراب صدر اسلام نیست و خداوند تاکید کرده که آنچه می‌گوید، گوشه‌ای از نعمت‌های بهشتی است و بسیاری از آنها فراتر از تصورات مردم است چه برسد به اعراب صدر اسلام.
بنابراین، کلام خدا اگرچه گاهی متناسب با ذهنیت اعراب صدر اسلام است اما محدود به آن نمی‌شود.
کوتاه سخن آنکه توصیف نعمت‌های بهشتی در منابع دینی، هرچند با ذائقه مخاطبان اولیه سازگار است، اما بازنمایی فرهنگی یا نمادین و غیرواقعی نیست. قرآن و روایات، در کنار ذکر نمونه‌هایی آشنا، از اصولی فراتر از زمان و مکان پرده برمی‌دارند که نشان می‌دهد این نعمت‌ها حقیقتی عینی دارند، نه صرفاً مفاهیمی ذهنی یا استعاری. از یک‌سو، بسیاری از این نعمت‌ها مانند خوراک‌های لذیذ، لباس‌های زیبا، و آرامش روحی، مطلوب مشترک نوع بشر در طول تاریخند و هنوز نیز خواستنی و جذابند؛ و از سوی دیگر، خودِ متون دینی بر این نکته تأکید دارند که پاداش‌های بهشتی به این موارد محدود نمی‌شود. بر این اساس، نمی‌توان گفت دین،صرفاً برای جلب توجه مخاطبانش، از قالب‌های فرهنگی بهره برده است.
نگاه دین به بهشت، نگاهی واقع‌گرایانه، فرافرهنگی و فراتاریخی است؛ نه بازنمایی نمادینی از مفاهیم متعالی.
حتی آن دسته از توصیفاتی که با فرهنگ اعراب صدر اسلام هماهنگ است، به‌واقع بخشی از نعمت‌های حقیقی بهشتی‌اند، که در کنار آنها، نعمت‌هایی ناشناخته و بی‌سابقه نیز در انتظار انسان مؤمن است.
پی‌نوشت‌ها:
1. نحل، آیه 31.
2. زخرف، آیه 71.
3. صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، تفسیر القرآن‌الکریم، قم، انتشارات بیدار، 1379ش، ج7، ص47.
4. عرب صالحی، محمد، تاریخی نگری و دین، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1391ش، ص243.
5. برای نمونه، رک: آل عمران، آیه 133؛ رحمن، آیات 55 و 72-74؛ نباء، آیه 33؛ انسان، آیه 5؛ رعد، آیه 35.
6. عرب صالحی، تاریخی‌نگری و دین، صص241-242.
7. سجده، آیه 17.
8. صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن‌الکریم، ج7، ص48.
میثم شادپور