واکاوی تاریخ سینمای پس از انقلاب / حکایت سینماتوگراف 2
تحلیل بالاترین نهاد دولت دوازدهم از سینمای ایران
سعید مستغاثی
بخش صدوبیست و هشتم
سنتی معمول و رایج است که پس از هر دوره از جشنواره فیلم فجر از سوی منتقدین و کارشناسان سینمایی و فیلمسازان و مراکز تحقیقاتی و پژوهشی و برخی مؤسسات و ارگان‌های فرهنگی و هنری، نوعی جمع‌بندی و تحلیل کلی نسبت به پارامترهای مختلف اجتماعی، سیاسی، تاریخی، فرهنگی و اقتصادی از مجموعه فیلم‌های آن دوره جشنواره ارائه شود که به هرحال بخش مهم و تعیین‌کننده‌ای از برنامه اکران سال بعد محسوب می‌شوند. بر همین روال دو سالی بود که «مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری» به عنوان نهاد بالادستی و یکی از مهم‌ترین ارگان‌های دولتی، تحلیل نسبتاً جامعی از فیلم‌های دوره‌های مربوطه جشنواره فیلم فجر در مورد وجود و میزان پارامترهای مهم فرهنگی و سبک زندگی ایرانی/اسلامی در آن فیلم‌ها انتشار می‌داد.
در دوره‌های 36 و 37 جشنواره فیلم فجر، گزارش‌های مبسوط «مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری» با نگاهی دقیق و موشکافانه و تیزبین، جزئیات فرهنگی و سبک زندگی ایرانی/ اسلامی را در فیلم‌ها رصد کرده و با تحلیل و تبیین محتوایی و ساختاری به نقد آن فیلم‌ها پرداخته و کلیت هر دوره جشنواره فیلم فجر را زیر ذره‌بین نقد از نگاه جامعه شناختی و فرهنگ ایرانی اسلامی می‌برد.
همین موضوع، تعجب و حیرت اهل فن و ناظران فرهنگی را برانگیخته بود که چگونه یک نهاد عالی دولتی، اینچنین بی‌محابا به نهادهای زیر دستی، انتقاد می‌کند و دستاورد آنها را خارج از خط مردم و انقلاب و منافع ملی می‌خواند اما آن نهادهای پایین‌تر، کک‌شان هم نمی‌گزد. در واقع این نهاد بالاتر می‌گفت این سینمایی که شما ادامه می‌دهید و هرسال برایش جشنواره برگزار می‌کنید و جایزه برایش درنظر می‌گیرید، سینمایی است که جامعه ایران و ایرانی را وارونه نمایانده و برخلاف واقعیت، تصویری مخدوش و سیاه و بحران‌زده از این جامعه ارائه می‌نماید اما آن نهاد پایین‌تر یعنی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سازمان سینمایی‌اش می‌گفتند خیر این‌گونه نیست که شما می‌فرمایید و سینمای ما بسیار سالم و درجه یک و سرشار از امید و نشاط است و سفیر بسیار خوبی برای جمهوری اسلامی در جشنواره‌ها و مجامع بین‌المللی به حساب می‌آید!!
جشنواره سی و ششم؛ تصویر جامعه در حال اضمحلال
برای اثبات این مدعا اشاره به برخی موارد محتوایی و ساختاری بی‌مناسبت نیست:
با دقت در دو گزارش قبلی «مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری» یعنی برای دوره‌های 36 و 37 جشنواره فیلم فجر متوجه می‌شویم، هر دو گزارش از ساختار تحلیلی تقریباً مشابهی برخوردار هستند. به این معنی در هر دو گزارش، وجود و چگونگی حضور پارامترها و عناصر اصلی فرهنگ ایرانی اسلامی در فیلم‌های هر دوره به طور مجزا و تفکیک شد و با ذکر مثال مورد توجه قرار گرفت. به طور مشخص عناصر یاد شده عبارتند از:
جامعه، خانواده، مرد ایرانی با تأکید بر وجه پدری، زن ایرانی با تأکید بر وجه مادری، انسان ایرانی، امید و پیشرفت، دین و اخلاق و... که وجود یا عدم وجود و چگونگی وجودشان در فیلم‌های دو دوره جشنواره در سال‌های 1396 و 1397 مورد نقد و تحلیل گزارش «مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری» قرار گرفت.
در این بررسی‌ها علاوه‌بر بررسی حضور عناصر فوق و تبیین نگاه فیلم‌ها به این پارامترها، فاصله و دوری نگاه فیلمسازان و فیلم‌های مورد بحث درمورد عناصر یاد شده با آنچه در واقعیت جامعه و سرزمین ایران وجود دارد، به چالش کشیده شد و از این چالش، نتایج جامعه شناختی و تاریخی و فرهنگی بیرون آورده شد.
فی‌المثل در گزارش «مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری» تصویر جامعه ایرانی در فیلم‌های جشنواره سی و ششم فیلم فجر چنین تبیین شده بود:
«...تصویر «جامعه ایران» در مجموع فیلم‌های جشنواره فجر ۹۶، تصویرِ جامعه‌ای «درهم»، «بی‌نظم»، «در آستانه اضمحلال» است و در آن «تضاد طبقاتی» به بیانی سطحی ارائه شده است؛ جامعه‌ای که هیچ نشانه‌ای از «گذشته افتخارآمیز» ندارد.»
یا در گزارش یاد شده درباره تصویر «خانواده» در فیلم‌های جشنواره سی و ششم فیلم فجر و فاصله آن با واقعیت خانواده موجود در جامعه ایرانی چنین آمده بود:
«... تصویر «خانواده» در فیلم‌های جشنواره سی و ششم، تصویری «ناقص»، «در حال اضمحلال» و با صورتی «غیرطبیعی» است و این در حالی است که مطالعات تجربی در حوزه جامعه‌شناسی خانواده چنین تصویری از خانواده ایرانی به دست نمی‌دهد.»
همچنین نگاه اجتماعی فیلم‌های سی و ششمین جشنواره فیلم فجر با این جملات تعریف شده بود:
«... در این فیلم‌ها اغلب شاهد آسیب‌ها و مسائل اجتماعی هستیم که در سبک و سیاقی عریان و در قالب نوعی «رئالیسم بسیار تلخ، کور و بی‌انتها» ارائه شده‌اند...»
نمایشی یکسره سرد و سیاه از ایران امروز
گزارش مفصل 127 صفحه‌ای که در روزهای پایانی سال 1397 از سوی«مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری» درباره آثار سی و هفتمین جشنواره فیلم فجر انتشار یافت، اذعان داشت این آثار که در سال 1398 برپرده سینماهای کشور می‌روند «از امروز ایران تصویری یک سره سرد و سیاه دارند (و) از گذشته پیش از انقلاب خودشان و امروز غرب تصویری رمانتیک و روتوش شده دارند»!
در این گزارش که با ذکر مثال و با اشاره به جزئیات فیلم‌های مختلف جشنواره سی و هفتم، در بخش‌های متعدد به مسائل مختلف جامعه ایرانی مانند ملت و دولت، پدر، مادر، دین، عشق، آینده، امید، خانواده، اشتغال و... از نگاه این آثار پرداخته، اغلب آثار تولیدی این سینما را فاقد رویکردی مثبت و امیدوارانه و همچنین ملی و هویتمند ارزیابی کرده بود.
فی‌المثل گزارش یاد شده در بخش «ملت و دولت ایرانی» نوشت:
«... ایرانی که... (این فیلم‌ها) تصویر کرده‌اند، ایرانی است که شهروندانش زیر آوار مصائب و رگبار مشکلات نفس‌گیر عامل یا قربانی خشونت می‌شوند و از آلوده شدن به فساد و پول کثیف چاره‌ای ندارند...»
گزارش یاد شده تصویر «پدر و مادر ایرانی» در فیلم‌های جشنواره سی و هفتم و اکران 98 را چنین شرح می‌دهد:
«... مردان و پدر ایرانی در سینمای جشنواره امسال، موجوداتی خشن، هوس باز، منحرف... که در بین فضولات انسانی دنبال کسب درآمد هستند... و (مادران) ناآگاه به دغدغه جوانان، غریبه با فرزندان، غیر عقلانی، خرافاتی، خائن در امانت، هوس باز و اغواگر، منفعل، غیر کنشگر، درگیر عاشقانه‌های دوران جوانی، بی‌توجه به وظائف مادری و... هستند...»
ضمن اینکه«خانواده ایرانی» به اذعان گزارش فوق در اکثر فیلم‌های جشنواره فجر 37: «از هم گسسته، فاقد کارکردهای اجتماعی، نمودی از واپس‌ماندگی و دست و پاگیر...» معرفی شده بود.
این گزارش همچنین نسبت به «چشم انداز آینده» در فیلم‌های اکران سال 1398 ضمن اینکه تأکید نمود «سینمای ما فاقد رویای ملی است»، درباره «امید» در فیلم‌های این جشنواره نوشت:
«... بخش اعظمی از فیلم‌های به نمایش درآمده در جشنواره فجر سی و هفتم در برساخت امید اجتماعی ناکام می‌ماند...»
همچنین این گزارش درمورد اشتغال ایرانی در فیلم‌های تولید سال 1397 که در سال 98 (سال «رونق تولید») به نمایش عمومی درآمدند، نوشت:
«... تولید و اشتغال یا در فیلم‌ها وجود ندارد یا تعطیل شده است و اگر هم فعال است، اساس و بنیانش مبتنی بر فساد، زد و بند، رشوه، قاچاق، پولشویی و... است...»!!!