هفته گرامیداشت مقام شامخ معلم و راه‌های تبلور آن
تحول نظام آموزش و پرورش با جهادگری معلمان
بخش پایانی
گالیا توانگر
دبیر جغرافی‌مان را کاملاً با اسم به یاد دارم، خانم ظفرمند. خانم ظفرمند دبیر جوانی بود که برای شاگردانش وقت می‌گذاشت. دفتر خاطراتم را که آن وقت‌ها خیلی مد بود، به‌خصوص در ایام پایان سال تحصیلی به دبیرانمان می‌سپردیم تا چندخطی به یادگار برایمان بنویسند، خانم ظفرمند با یک حوصله ستودنی چهار صفحه نوشت و در این چهار صفحه تا می‌توانست به من حس اعتمادبه‌نفس داده بود. یک‌بار با او به اردوی پارک جنگلی منطقه چاهکوتاه رفتیم و یکی از به‌یادماندنی‌ترین روزهای دوران تحصیلم در بوشهر شد. عکس خانم ظفرمند را کنار خودم در آن اردوی به‌یادماندنی هنوز دارم.
عکس حقیقتاً گنجینه باارزشی است که در آلبوم‌های شخصی ثانیه‌های ناب زندگی را جاودانه می‌سازد.
خانم ظفرمند، فوق‌لیسانس جغرافیا داشت و در دوران قحطی دبیر - آن هم از نوع جغرافیا - او یکی از داناترین معلم‌های من بود. مدارس دیگر معمولاً کتابدار، دبیر ورزش یا پرورشی را برای تدریس تاریخ و جغرافیا به‌کار می‌گرفتند. خانم ظفرمند با رفاقتش و با دانشش به ما خیلی چیزها یاد داد. متین و باوقار بود و همیشه یک مانتو اپل‌دار بادمجانی‌رنگ تنش می‌کرد.
با بچه‌ها دوست بود و درعین‌حال بچه‌ها از جذبه‌اش می‌ترسیدند و خوب درس می‌خواندند. رفاقتش با ما نقش پررنگی در همیشگی شدن چهره متین او در ذهنم دارد. من بعدها در مقطع فوق‌لیسانس به یاد او تاریخ ایران خواندم. او همیشه توصیه به شناخت وطنمان می‌کرد و می‌گفت: وظیفه ما دوست داشتن کشورمان است.
مهم‌ترین شرط معلم خوب، بااخلاص بودن است. خلوص در کار باعث می‌شود، همه شرط‌های معلمی به نحو احسن صورت پذیرد. وقتی کار برای رضای خدا شد، پس همه چیز رنگ‌وبوی خدای می‌گیرد. آنگاه معلم با شوق و اشتیاق کار می‌کند و هرگز خسته نمی‌شود.
یک معلم خوب آن است که بر اعصاب خود مسلط باشد و قدرت عقلش بر نفس تسلط داشته باشد. آنگاه می‌تواند در هر لحظه بهترین راه را انتخاب کند و در تصمیم‌های بزرگ درصد خطا را کاهش دهد. یک معلم باید در برابر مشکلات استقامت داشته باشد و با سخت‌کوشی استعدادهای دانش‌آموزان را شکوفا کند.
تأثیر آگاهی معلم بر سرنوشت دانش‌آموز
معلم باید با نگاه عمیق به اتفاقات و شناخت کامل دانش‌آموزان از آنان بهترین‌ها را بسازد و با جاری ساختن خنکای مطبوع تشویق، آتش نقص‌های بچه‌ها را خاموش کند.
نریمان نورمحمدی، معلم ابتدائی شهرستان تنکابن با ورق زدن خاطرات ذهنی‌اش می‌گوید: «یکی از دانش‌آموزانم به نام حسین، پسری بلندقامت بود و به‌خاطر جُثه و قامتش بر نیمکت آخر کلاس می‌نشست. حسین در درس دیکته همیشه مشکل داشت. نمرات پایینی می‌گرفت و همین عامل اعتماد به نفسش را بسیار کم کرده بود. من تلاش زیادی برای آموزش به او داشتم، اما راه به جایی نبردم. تا اینکه یک روز به طور اتفاقی در هنگام گفتن دیکته در فاصله نزدیکی از حسین ایستادم. در همان روز حسین نسبت به‌دفعات قبل نمره بالاتری کسب کرد. با دیدن این اتفاق در دفعات مختلف متعجب شدم و در فاصله دور و نزدیک به او دیکته گفتم. بالاخره تفاوت در نمراتش مرا متوجه مشکل شنوایی حسین کرد، سپس او را به شنوایی‌سنجی ارجاع دادم. متوجه شدند که گوش حسین دچار مشکل است و باید از سمعک استفاده کند.» وی ادامه می‌دهد: «مادر حسین در ابتدا با گذاشتن سمعک مخالفت می‌کرد، اما چون حسین دیکته‌اش روزبه‌روز پیشرفت می‌کرد و مورد توجه و تشویق معلم و دانش‌آموزان قرار می‌گرفت، موجب شد که روحیه حسین بهتر و بهتر شود. مادرش راضی شد تا بهبودی کامل پسرش، مطابق دستورات پزشک عمل کند.»
ویژگی‌های یک معلم خوب
معلم یک امانتدار است و در حقیقت یک نسل و یک جامعه امانت اوست و یک معلم باید بکوشد تا در این راه سترگ به رستگاری برسد.
یک معلم باید جذاب باشد. این قدرت را داشته باشد که شاگرد را جذب کند. وقتی یک معلم مهربان باشد، دانش‌آموز نیز به سمت او کشیده می‌شود. دلیل آن که باعث شد پیامبر در کار خویش موفق شود نیز همین بود که ایشان بسیار مهربان بودند.
سید مریم امیری، کارشناس ارشد تعلیم‌وتربیت اسلامی درباره ویژگی‌های یک معلم خوب به گزارشگر کیهان می‌گوید: «یک معلم باید در کلاس درس شاداب و سرزنده باشد و باید از لباس روشن و پاکیزه استفاده کند که باعث شوق و اشتیاق در دانش‌آموز شود.
وقتی یک معلم در سر کلاس است باید از تهمت و بدگویی و مسخره کردن دوری کند، زیرا اینها شخصیت انسان مقابل را خرد می‌کند و بزرگ‌ترین گناه است.
یک معلم باید در معلومات عمومی قوی باشد. معلومات عمومی سه بخش است: اول در نوشتن و خواندن باید مهارت داشته باشد و خط خوش داشته باشد. دوم طرز معاشرت اجتماعی، دانستن معلومات روز که به معلم این امکان را می‌دهد که از جامعه عقب نماند. سوم، معلومات عمومی دینی است که باید یک معلم در سطح بالا باشد و بتواند در زمینه‌های دینی با دلیل و منطق پاسخ دهد.
یک معلم باید تقوا داشته باشد، تعهد در کار داشته باشد. عالم باید باتقوا باشد تا عملش به ثمر برسد. زمانی که یک معلم تقوا داشته باشد به‌خوبی می‌تواند در امر پرورش موفق شود و شاگردانی باایمان و مسلمان تحویل جامع دهد.»
وی در ادامه می‌افزاید: «یک معلم باید در کارش تخصص داشته باشد؛ یعنی علم کافی را داشته باشد تا بتواند دانش‌آموزان را باسواد آموزش دهد. علاوه‌بر تخصص باید تعهد داشته باشد تا بتواند برای هدف آموزش‌وپرورش مفید واقع شود و دانش‌آموزی تحویل جامعه دهد که در همه جنبه‌ها در تعادل باشد.
یک معلم باید وجدان اخلاقی داشته باشد. وقتی معلم وجدان اخلاقی داشت، یعنی عاطفه دارد و بدون قساوت قلب است و واسطه خیروبرکت می‌شود.
یک معلم باایمان می‌تواند یک نسل را در مسیر سعادت قرار دهد. ایمان همان نیروی است که یک معلم را پیشه پیامبری می‌رساند و آن وقتی که معلم باایمان شد، عملش تنها برای رضای خدا می‌شود.»
قرار گرفتن مشکلات معلمان در دستور کار دولت و مجلس
محمد جمالیان، نماینده مردم اراک، خنداب و کمیجان در مجلس شورای اسلامی با اشاره به نقش بی‌بدیل معلمان در تربیت نسل آینده می‌گوید: «مشکلات معیشتی و بیمه‌ای فرهنگیان شاغل و بازنشسته باید به صورت جدی در دستور کار دولت و مجلس قرار گیرد.»
وی با انتقاد از وضعیت نامناسب معیشتی و نبود امنیت شغلی برای معلمان اظهار می‌دارد: «متأسفیم که با وجود نقش کلیدی معلمان در توسعه کشور، هنوز این قشر شریف با دغدغه‌های معیشتی و شغلی دست‌وپنجه نرم می‌کند که این چالش، مسئولیت ما در دولت و مجلس را سنگین‌تر می‌کند.»
وی می‌افزاید: «رئیس‌جمهور، همواره بر محوریت آموزش در دولت تأکید داشته‌اند و نمی‌توان از ارتقای کیفیت آموزش سخن گفت، اما از معلمان غافل ماند. دلسوزی و زحمات معلمان روشن‌کننده مسیر آینده این سرزمین است و هر آنچه امروز در جامعه از پیشرفت علمی شاهدیم، ریشه در اندیشه و راهنمایی‌های معلمان دارد.» عضو کمیسیون بهداشت مجلس با اشاره به مشکلات بازنشستگان اظهار می‌دارد: «متأسفانه وضعیت بازنشستگان آموزش‌وپرورش نگران‌کننده است و شرایط درمانی و بیمه‌ای بازنشستگان مناسب نیست و استان مرکزی نیز از معدود استان‌هایی است که بیمه اکمل را ندارد که این مسئله هزینه‌های درمانی بازنشستگان را افزایش داده است.»
جمالیان عنوان می‌کند: «با انعقاد قرارداد جدید با بیمه دانا امیدواریم بخشی از مشکلات حل شود و اجرای ماده 85 قانون خدمات کشوری برای برابری بیمه بازنشستگان با شاغلان نیز در دستور کار مجلس قرار دارد که دولت و مجلس با عزم جدی به دنبال رفع مشکلات فرهنگیان و بازنشستگان هستند و تلاش‌ها در این مسیر ادامه خواهد یافت.» نماینده مردم اراک، خنداب و کمیجان در مجلس شورای اسلامی با انتقاد از تأخیر در پرداخت حقوق معلمان حق‌التدریسی در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «نباید معلمی که به تعلیم نسل آینده می‌پردازد، نسبت به قرارداد و حقوق خود نگران باشد و این موارد باید به‌صورت ریشه‌ای حل شود.»
نقش معلمان فراتر از تدریس است
باقر امیری، کارشناس آموزش‌وپرورش با بیان اینکه نیروی توانمند، کارآمد، اثربخش و مؤثر محصول کار مشترک آموزش‌وپرورش و آموزش عالی است، می‌گوید: «در این بین نقش معلم برجسته‌تر از بقیه است، زیرا ریل‌گذاری اصلی شخصیت آموزشی و پرورشی دانش‌آموزان در مدارسی انجام می‌شود که سکان‌دار اصلی آن معلمان هستند. تأثیر معلم در نظام آموزشی فراتر از یک فرد به عنوان معلم صرف است. توانایی پرورش توانمندی‌های دانش‌آموزان، یک نقش چندوجهی است که فراتر از انتقال معلومات صرف به دانش‌آموزان است، چون دگرگونی، تغییر و تحول در نظام آموزشی از معلم شروع می‌شود و در اصل منبع اصلی تحول نظام آموزشی هر کشوری معلم است.»
وی با بیان اینکه تغییر و تحول در نظام آموزش و تربیت معلم و افزایش معلومات و اندوخته‌ها باعث رشد و توسعه افراد می‌شود، می‌افزاید: «وقتی به معلمی فکر می‌کنیم، در اصل به کسی فکر می‌کنیم که دارای توانمندی، کارایی و تأثیرگذاری فوق‌العاده‌ای است که می‌تواند به دانش‌آموزان احساس ارزشمند بودن، مفید بودن و از همه مهم‌تر تأثیرگذار بودن در سرنوشت آینده کشور بدهد.» مدیر روابط عمومی و امور بین‌الملل شورای‌عالی آموزش‌وپرورش با بیان اینکه معلم نقش اساسی در آموزش‌وپرورش، به‌ویژه در زندگی دانش‌آموزانی که در کلاس درس حضور دارند، ایفا می‌کنند، در ادامه می‌گوید: «آنچه معلم را تعریف می‌کند توانایی او در آموزش و مهارت‌آموزی دانش‌آموزان و تأثیر مثبت بر آنهاست.»
امیری با بیان اینکه به‌طور کلی نقش معلم در آموزش فراتر از تدریس است، می‌گوید: «در دنیای امروز، آموزش، چهره‌های متفاوتی دارد و معلم باید نقش والد بیرونی، مشاور، مرشد، الگو بودن و... را انجام دهد.» وی با بیان اینکه وظیفه اصلی معلم انتقال دانش و اشتراک‌گذاری آن است و این از توانایی او در آموزش ناشی می‌شود، می‌افزاید: «تدریس معمولاً مستلزم پیروی از یک برنامه درسی خاص و حصول اطمینان از این است که دانش‌آموزان آنچه را که آموزش دیده‌اند درک کنند. از این نقش است که سایر نقش‌های معلم سرچشمه می‌گیرد، زیرا اگر معلم در انجام مسئولیت اصلی خود برای انتقال دانش شکست بخورد، ممکن است آموزش و یادگیری کودکان با دشواری مواجه شود.»
مدیر روابط عمومی و امور بین‌الملل شورای‌عالی آموزش‌وپرورش با بیان اینکه اگرچه معلمان خود را به عنوان الگو نمی‌بینند، اما حقیقت این است که آنها واقعاً الگوی دانش‌آموزان هستند، ادامه می‌دهد: «مقدار زمانی که دانش‌آموزان در هر روز یا هفته با معلمان می‌گذرانند، این امکان را برای آنها فراهم می‌کند تا سطح خاصی از تأثیرگذاری بر دانش‌آموزان داشته باشند؛ بنابراین وظیفه معلم است که این تأثیر را مثبت یا منفی کند.»
امیری با بیان اینکه معلم بودن فراتر از آموزش مبتنی بر برنامه درسی است، بلکه در مورد آراستگی ذهن و روان دانش‌آموزان مسئول است، می‌افزاید: «معلمان نه‌تنها دانش را منتقل می‌کنند، بلکه در شکل‌گیری شخصیت و منبع معلومات دانش‌آموزان نیز کمک می‌کنند.» وی با بیان اینکه نقش معلم با پیروی از یک برنامه درسی خاص و برنامه کاری فراتر می‌رود، توضیح می‌دهد: «از آنجایی که هم دانش‌آموزان و هم معلمان زمان زیادی را با هم می‌گذرانند، معلم به طور ناخواسته به والدین خارجی تبدیل می‌شوند. معلمان می‌توانند به عنوان مربی کمک کنند تا کودک در مسیر درست قرار گیرد. معلم می‌تواند دانش‌آموز را تشویق کند تا بهترین باشند. همچنین منبع یادگیری، الهام‌بخشی و اثربخشی دانش‌آموزان است.»