راهبرد آینده‌نگری(1) (پرسش و پاسخ)
پرسش:
از منظر آموزه‌های وحیانی راهبرد آینده‌نگری چه تاثیری بر رفتار فردی و اجتماعی انسان می‌گذارد و شاخص‌های رفتاری انسان آینده‌نگر چگونه خواهد بود؟
پاسخ:
مفهوم آینده‌نگری
آینده‌نگری یعنی استفاده صحیح از قدرت تعقل و عادت کردن به تفکر. البته منظور تفکر و تعقل جهت‌دار است به همان معنایی که در حدیث شریف پیامبراکرم(ص) آمده است. حضرت می‌فرماید: انسان هرگاه اراده کرد کاری را انجام دهد، باید تدبر کند یعنی از ظاهر فراتر رود، و سرانجام کارها را بنگرد و محاسبه کند. همچنین لوازم و آثار هر سخن و عملی را بسنجد. هرگاه پس از دقت و تفکر لازم، آن عمل را خوب یافت، انجام دهد، و هرگاه آن را خوب نیافت(بدی‌ها و شر آن غلبه داشت) آن را ترک کند.(الکافی، ج 8، ص 150) البته در زمینه آینده‌نگری نباید تنها به قدرت تفکر و تعقل خویش بسنده کرد، بلکه باید در این راه از تجربه، تفکر و مشورت دیگران بهره گیریم. به تعبیر دیگر بایستی با عبرت گرفتن از سرنوشت گذشتگان و به دور از تعصب‌ها و عادت‌های فردی و اجتماعی کارهای مورد نظر را بررسی کنیم و با انتخاب روش درست، در آن مسیر گام برداریم.
آینده‌نگری مخصوص انسان است
وقتی به محیط اطراف خود نگاه می‌کنیم و در ساختار آفرینش موجودات جهان تعمق می‌کنیم، چهار نوع موجود متفاوت می‌بینیم: 1- گروهی بدون رشد و حرکت (جمادات) 2- گروهی دیگر دارای رشد و حرکت هستند، لکن حرکت مکانی به معنای جابه‌جا شدن در آنها دیده نمی‌شود (گیاهان) 3- گروه سوم دارای رشد و حرکت هستند، ولی از قدرت تفکر محرومند(حیوانات) 4- در گروه چهارم رشد و حرکت دیده می‌شود، ولی یک امتیاز مهم نسبت به بقیه گروه‌ها دارند و آن برخورداری از قدرت تفکر است. از میان این چهار گروه مخلوقات خدای متعال تنها انسان است که با برخورداری از قدرت تفکر و تعقل می‌تواند آینده‌نگری داشته باشد.
شهید مطهری(ره) در تبیین این مطلب می‌فرماید: «برخی از موجودات هیچ‌گونه نقشی در ساختن آینده خویش ندارند. (جمادات) برخی دیگر نقشی در ساختن آینده خویش دارند، ولی این نقش نه آگاهانه است، نه آزادانه، بلکه طبیعت و نیروی درونی، آنها را به‌طور نا‌آگاهانه برای صیانت و بقای آنها در آینده استخدام کرده است (نباتات).
برخی دیگر نقش بیشتری دارند، این نقش آگاهانه است، هرچند آزادانه نیست، یعنی با نوعی آگاهی از خود و محیط خود تحت تاثیر جاذبه یک سلسله میل‌ها و... در راه صیانت خود برای آینده می‌کوشند (حیوانات). ولی انسان نقشی فعال‌تر و موثرتر و گسترده‌تر در ساختن آینده خویش دارد. یعنی نقش انسان هم آگاهانه است و هم آزادانه (مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی، شهید مطهری(ره)، ج 4، (انسان در قرآن)، ص 32)
بنابراین چون نقش انسان به طور ویژه آگاهانه و آزادانه است، از این جهت او در برابر تصمیم‌ها و اعمال خویش مسئول است و باید آثار اعمال خویش را پذیرا بوده و پاسخگوی آنها باشد. در این میان انسان مومن احساس وظیفه بیشتری می‌کند، چون او جهان را محل آزمایش و تکامل خویش می‌بیند. او وظیفه دارد به آینده خود، فرزندان و خانواده و جامعه‌اش در زندگی دنیایی و نیز آینده اخروی توجه داشته باشد.
آینده‌نگری در احادیث
1- امام باقر(ع) فرمود: به پیامبر خدا(ص) عرض شد: دوراندیشی چیست؟ حضرت فرمود: مشورت کردن با صاحب‌نظران و پیروی کردن از نظر آنان.(میزان‌الحکمه، محمد ری‌شهری(ره)، ج 3، ح 3712)
2- امام حسن مجتبی(ع) در پاسخ به پدر بزرگوارش که پرسید: «دوراندیشی و آینده‌نگری چیست؟ فرمود: آینده‌نگری این است که منتظر رسیدن فرصت خود باشی، چون فرصت دست داد، بشتابی.(همان، ح 3711)
3- از امام علی(ع) روایت شده که فرمود: دوراندیشی، نگهداری تجربه است.(همان، 3717)
4- امام علی(ع) منتهای دوراندیشی را فرمانبری خدا می‌داند، بنابراین در حدیثی می‌فرماید: دوراندیشی همان فرمان بردن از خدا و نافرمانی کردن نفس می‌باشد.(همان، ح 3719)
بنابراین عناصر مهمی در دوراندیشی دخالت دارند که از آن جمله می‌توان به مواردی مانند: تفکر و تعقل، مشورت با صاحب‌نظران، استفاده از فرصت‌ها و احتیاط در کارها تا حدی که انسان را از مرز شجاعت خارج نکند.
(ادامه دارد)