تأثیر تعالی‌بخش سفر در زندگی فردی و اجتماعی
حفظ گنجینه محیط‌زیست در سـفر با تکیه به ظرفیت‌های مردمی
امیرحسین بسطامی
بخش پایانی
سفر بسیار خوب و مفید است تا آنجا که می‌توانید به مسافرت بروید و دنیا را ببینید. سفر کردن آدم را پخته می‌کند و باعث پیشرفت در زندگی اجتماعی می‌شود. امروزه صنعت توریست، ارزآوری بسیار بالایی دارد و با ایجاد زیرساخت و تسهیل در صدور روادید و هتلداری می‌توان رونق را به اقتصاد کشور باز گرداند. مخصوصاً کشور ما که از قدیمی‌ترین کشورهای جهان است و آثار باستانی و تاریخی زیادی دارد. ایران در هر روز سال، چهارفصل است.
سفرهای خانوادگی نه‌تنها به تقویت روابط عاطفی و اجتماعی خانواده‌ها کمک می‌کند، بلکه نقش کلیدی در توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه ایران دارد. با برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری مناسب، این نوع سفرها می‌توانند به عاملی مؤثر در تحقق اهداف توسعه پایدار و ارتقای کیفیت زندگی ایرانیان تبدیل شوند. در جامعه ایرانی که خانواده به عنوان واحد اصلی اجتماع و پایدارترین نهاد اجتماعی شناخته می‌شود. این نوع سفرها می‌توانند تأثیرات گسترده و مثبتی داشته باشند. خانواده‌ها به عنوان گروه‌های مصرف‌کننده اصلی در سفر، به افزایش درآمد جامعه محلی با خرید صنایع دستی، اقامت در هتل‌ها و دیگر مراکز اقامتی، صرف غذا در مراکز عرضه غذاهای محلی و... موجب رونق و شکوفایی اقتصادی مناطق گردشگری می‌شود. از سوی دیگر، سفرهای خانوادگی باعث رشد گردشگری داخلی شده و خانواده‌ها به جای سفر به کشورهای خارجی به مناطق مختلف ایران سفرکرده و این امر در حفظ منابع مالی در داخل کشور از منظر اقتصادی تأثیر خواهد گذاشت. از بُعد اجتماعی، سفرهای خانوادگی فرصتی برای تعامل بیشتر بین اعضای خانواده را فراهم کرده و در زمان سفر، اعضای خانواده زمان بیشتری برای گفت‌وگو، تفریح و فعالیت‌های گروهی دارند. در این نوع از سفرهای مشترک بمانند سفر به مناطق طبیعی، تاریخی، فرهنگی می‌توانند، تجربه‌های خاص کسب کنند و در نتیجه روابط آنها عمیق‌تر شود. همچنین در تحقیقات علمی، اثبات شده، فعالیت‌های جمعی در سفر باعث کاهش فشارهای روانی اعضای خانواده و بهبود کیفیت زندگی می‌شود.
سفر به شهر شاعران نامی ایران‌زمین
آرامگاه سعدی، حافظ و تخت‌جمشید در ایام نوروز امسال رکورددار بازدید بودند. شهر شیراز پتانسیل بسیار بالایی برای گردش دارد. وارد شیراز که شدید از دروازه قران رد می‌شوید. همین مکان یک جای توریستی است و خیلی از مردم در آنجا عکس می‌اندازند. تا سال 1365 اتومبیل‌ها از زیرش رد می‌شدند که پس از آن از کنارش عبور می‌کنند و برجامانده از دوران صفوی است. کنار آن مقبره خواجوی کرمانی است که پله دارد و بالا می‌روید و آنها دیدنی است. کنار آن چندین کتیبه و سنگ بزرگ وجود دارد که همگی زیباست. پس از ورود به شهر آرامگاه سعدی و حافظ هم در باغ بزرگی وجود دارند و بسیار دیدنی‌اند. چندین باغات دلگشا، عفیف‌آباد و ارم و... هم هست که حتماً بازدید کنید. هر ساله پس از فصل سرما، فروردین و اردیبهشت سراسر خیابان‌های شیراز را بوی نارنج فرامی‌گیرد و با پیاده‌روی در شهر آن را استشمام می‌کنید. نارنجستان و موزه قوام بسیار دیدنی است. ارگ کریم‌خانی، مسجد و بازار وکیل همگی زیبا هستند. مسجد نصیرالملک که شهرتی جهانی دارد را هم از دست ندهید. انواع عرقیجات و ترشیجات در شیراز به‌وفور یافت می‌شود. غذای محلی آنجا حلیم بادمجان و گندم و آش سبزی است که هر روز در اکثر خیابان‌های شیراز پخته می‌شود. قیمتش هم کیلویی 95 هزار تومان است که نسبت به غذاهای دیگر پایین و خیلی لذیذ است. پیشنهاد می‌کنم تا اول خرداد حتماً سری به شیراز بزنید و از این شهر تاریخی لذت ببرید. بلیت هواپیما از تهران به شیراز کم و همیشه پر است، اما بلیت اتوبوس به مبلغ 690 هزار تومان همیشه وجود دارد.
تأثیر جنبه‌های مثبت سفر بر نهاد خانواده
موضوع مهمی که به اهمیت اجتماعی گردشگری خانواده‌محور برمی‌گردد، این است که خانواده‌ها در سفر با دیگر خانواده‌ها ارتباط برقرار می‌کنند که این موضوع می‌تواند به تقویت حس اتحاد و انسجام در جامعه منجر شود.
در جهت تحقق این هدف برگزاری رویدادها و جشنواره‌های گردشگری، خانوادگی که خانواده‌های مختلف بتوانند تجربیات خود را به اشتراک بگذارند، مؤثر بوده و به ارتقای حس همبستگی اجتماعی کمک خواهد شد. از جایگاه فرهنگی، نیز خانواده‌ها می‌توانند در حین سفر، فرهنگ، آداب‌ورسوم مناطق مختلف را به فرزندان خود معرفی کرده و فرصتی خواهد بود برای آموزش و آگاه‌سازی از تاریخ و هنر ایرانی به نسل جوان که در نتیجه کسب این تجربه‌ها، هویت فرهنگی آنها تقویت می‌شود. از دیگر مزایای این نوع از سفرها، این است که خانواده‌ها با چالش‌های زیست‌محیطی، میراث فرهنگی، صنایع دستی و سایر مشکلات آشنا شده و نسبت به حفاظت از این منابع ضمن آگاهی اهتمام لازم را خواهند داشت.
سعید رضوانی راهنمای تورهای گردشگری ضمن بیان مطالب بالا در ادامه می‌افزاید: «از دیگر تأثیرات مثبت سفرهای خانواده‌محور، این است که این نوع از سفرها به عنوان پایدارترین شکل‌های گردشگری، باعث کاهش تأثیرات منفی زیست‌محیطی و توزیع عادلانه درآمد در مناطق مستعد و برخوردار شده و حس خوشبختی و تعلق خاطر افراد به جامعه را افزایش می‌دهد و از مهم‌ترین دستاوردهای آن می‌توان به تقویت حس غرور و هویت ایرانی که در اثر آشنایی خانواده‌ها با میراث عظیم و بی‌بدیل فرهنگی، تاریخی و طبیعی کشور به‌وجود می‌آید، اشاره کرد.»
وی در تکمیل صحبت‌هایش برای تقویت و رشد برنامه‌های گردشگری خانواده‌محور می‌گوید: «برای ایجاد تحول عملی در این حوزه باید به چالش‌ها و فرصت‌های موجود توجه شود؛ لذا موارد ذیل که قابلیت اجرا دارند، ارائه می‌شود. برنامه‌ریزی و اجرای تورهای خانوادگی با رویکرد «چند نسلی» طراحی سفرهایی که نیازهای همه اعضای خانواده از کودکان تا سالمندان را پوشش داده و برنامه‌های متنوعی از تفریحات کودکانه، برنامه‌های آموزشی برای نوجوانان و فعالیت‌های آرامش‌بخش برای سالمندان را در نظر بگیرد. همچنین این تورها می‌تواند به‌صورت موضوع‌محور بر پایه تورهای هنری با بازدید از مناطق هنری و کارگاه‌های صنایع دستی، تورهای تاریخی با برنامه‌ریزی بازدید از مواریث فرهنگی اعم از ملموس و ناملموس و تورهای سلامت و طبیعت‌درمانی با اقامت در مناطق طبیعی برای بهبود سلامت روانی انجام شود. ویژگی بارز این بسته‌ها این است که با تنوع برنامه و مقرون‌به‌صرفه بودن، خانواده‌های بیشتری را جذب می‌کنند و به افزایش رضایت و مشارکت خانواده‌ها در سفرهای داخلی منجر می‌شود. مورد مهم دیگر «طراحی اپلیکیشن گردشگری خانوادگی» که می‌تواند اطلاعاتی در زمینه مسیرهای مناسب برای خانواده‌ها، اقامتگاه‌های خانوادگی، جاذبه‌های دوستدار خانواده و پیشنهادهای تورهای ویژه را ارائه و تجربیات خود از سفرها را به اشتراک گذاشته و از تجربیات دیگران نیز بهره‌مند شوند، ضمن اینکه باید توجه داشت با فراگیر شدن استفاده از فناوری و دسترسی بالای مردم به اینترنت در هزینه وزمان خانواده‌ها صرفه‌جویی می‌شود.»
فرهنگ‌سازی برای حفاظت از محیط‌زیست در سفر
قدرت اثربخشی رسانه‌ها، با برنامه‌سازی تلویزیونی و رسانه‌ای با ساخت برنامه‌های مستند، داستانی و آموزشی در قالب سریال، فیلم‌های کوتاه و... درباره مقاصد مناسب سفرهای خانوادگی و فواید و مزایای این نوع از سفر که به‌طور قطع به دلیل فرهنگ خانوادگی قوی در کشور ما از این نوع محتواها استقبال شده و محرکی برای ایجاد فرهنگ سفر خانواده‌محور می‌شود.
برنامه‌ریزی شرکت‌های مسافرتی و سیاحتی با همکاری راهنمایان گردشگری برای برگزاری تورهای خانوادگی سبز، با هدف فرهنگ‌سازی در استفاده حداقلی از منابع طبیعی و تولید کمترین زباله و ترویج رفتار مسئولانه در طبیعت و حفاظت از محیط‌زیست در طی سفر با برگزاری کارگاه‌های آموزشی که موجب جذب مخاطبان آگاه به حفاظت از منابع طبیعی و میراث ملی منجر خواهد شد، حائز اهمیت است.
ذکر این نکته ضروری است، برای عملیاتی کردن سفرهای خانوادگی نیاز به یک رویکرد چندجانبه است که برنامه‌ریزی دقیق، ایجاد زیرساخت‌های مناسب، حمایت‌های مالی و فرهنگی و استفاده از ابزارهای نوین دیجیتالی را دربر می‌گیرد و به‌طورقطع تقویت پیوندهای خانوادگی از طریق گردشگری خانواده‌محور علاوه‌بر مؤثر بودن بر توسعه اقتصادی، فرهنگی و حفاظت از منابع طبیعی و محیط‌زیست به عنوان یک محرک اصلی برای پیشرفت اجتماعی منتهی خواهد شد.
استان مازندران با داشتن سواحل دریای خزر، جاذبه‌های طبیعی، تاریخی و فرهنگی زایدالوصف با موقعیت جغرافیایی و اقلیمی خاص خود می‌تواند به قطب مهم گردشگری خانواده‌محور تبدیل شود. تجربه لحظات خوش در دل طبیعت زیبا و جذاب و شگفت‌انگیز جنگل‌های درختان منحصربه‌فرد پهن‌برگ و کهن هیرکانی تا سواحل ماسه‌ای کم‌نظیر و آرامش‌بخش دریای نیلگون خزر استرس و خستگی‌ها را کاهش داده و سلامت روانی خانواده‌ها را بهبود می‌بخشد. با انجام فعالیت‌های مشترک تفریحات ساحلی و دریایی، کوه‌نوردی، جنگل‌نوردی و بازدید از جاذبه‌های طبیعی و... حس همکاری و صمیمیت را بین اعضا خانواده ایجاد و تقویت می‌کند.
اثرات منفی زیست‌محیطی گردشگری
گردشگری نیز می‌تواند بر محیط‌زیست تأثیر منفی بگذارد: از طریق توسعه منطقه، یا از طریق رفتار گردشگران. چند نمونه از هر دو عبارت‌اند از: توسعه منطقه، آسیب به زیستگاه‌های وحشی به دلیل زیرساخت‌های جدید، تضعیف مقاومت در برابر بلایای طبیعی، مناظر زیبا که توسط هتل‌ها و پارکینگ‌ها ویران شده است، جنگل‌زدایی، استفاده بیش از حد از آب به دلیل هجوم جمعیت، رفتار غلط گردشگران، آلودگی هوا به دلیل ازدحام ترافیک، تخریب طبیعت به دلیل زباله و بی‌توجهی، جابه‌جایی حیات‌وحش به دلیل افزایش سطح سروصدا، مصرف انرژی بیشتر، آلودگی پلاستیکی در آب‌ها بر حیات دریایی تأثیر می‌گذارد.
بهترین مکان‌ها برای توسعه گردشگری پایدار، مناطقی با منابع طبیعی، مناظر یا ساختمان‌های فرهنگی هستند، همه ویژگی‌هایی که گردشگرانی را جذب می‌کنند که ممکن است بخواهند مقاصد و فرهنگ‌های محلی را به روشی سازگار با محیط‌زیست کشف و تحسین کنند. متأسفانه برخی از مردم فرهنگ تفکیک زباله را ندارند و نمی‌خواهند هم یاد بگیرند. بیشتر گردشگران که به جایی می‌روند، آشغال‌های خود را باز نمی‌گردانند و خیلی راحت در محیط رها می‌کنند! این کار برای محیط‌زیست بسیار بد و خسارتی بزرگ دارد. محیط‌زیست ما به نسل‌های بعدی هم تعلق دارد و باید برای حفظ آن بکوشیم. هر ساله در کوران مسافرت‌ها که در نوروز است، شاهد عکس‌هایی از تراکم و انبوه زباله در گیلان، مازندران، سراوان و... هستیم. بسیار ناراحت‌کننده است که این کارها باعث تخریب زمین و آب می‌شود. پلاستیک‌ها تا سالیان ممتد تجزیه نمی‌شوند و به خورد خاک می‌رود. ما از خاک، گیاهان را پرورش می‌دهیم و به طور غیرمستقیم و ناخواسته میکروپلاستیک‌ها را وارد بدن می‌کنیم. سایر زباله‌ها باعث آلودگی خاک و آب‌های زیرزمینی می‌شوند و همه آلودگی‌ها باز به خود انسان برمی‌گردد. پس چه‌بهتر که از همین‌الان تفکیک زباله را یاد بگیریم و به فرزندانمان هم آموزش دهیم. زباله‌های خشک و جامد را با خود برگردانیم و به مراکز بازیافت دهیم. رهاسازی زباله‌های‌تر مانند: پوست میوه و اضافه غذا در طبیعت، جایی که در تیررس دید مردم نباشد مشکلی برای طبیعت ایجاد نمی‌کند چرا که به‌زودی تجزیه و وارد چرخه طبیعت می‌شود.
محمد محسنی، مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی هرمزگان، روز پنجشنبه ۲۸ فروردین ۱۴۰۴ در برنامه «پویش» رادیوفرهنگ با ابراز ناراحتی از خارج کردن خاک‌های رنگی جزیره هرمز توسط برخی مسافران در ایام نوروز می‌گوید: «ما هم مانند همه هم‌وطنان عزیز، از این اقدام ناراحت شدیم و بلافاصله واکنش نشان دادیم.»
او با اشاره به اقدامات این اداره کل در این باره می‌افزاید: «پیش از تعطیلات نوروز، با مشاهده‌های موردی این‌چنینی و با حمایت‌های وزیر میراث فرهنگی، اقدام به نصب تبلیغات محیطی، هشدارهای ایمنی و اطلاع‌رسانی درباره ممنوعیت خروج خاک‌های رنگی از جزیره کردیم.»
محسنی با بیان اینکه این موضوع با واکنش ملی گسترده‌ای همراه بود، توضیح می‌دهد: «خوشبختانه بسیاری از گردشگران و مردم نسبت به این رفتار ناپسند اعلام مخالفت کردند و متوجه شدند که در هر نقطه‌ای از کشور، نباید به طبیعت دست‌اندازی کرد.» وی در ادامه اظهار می‌دارد: «در سطح استانی نیز استاندار، نمایندگان مجلس و سایر مسئولان به موضوع ورود کردند و تمهیداتی برای جلوگیری از تکرار این اتفاق در آینده اندیشیده شد.»
مدیرکل میراث فرهنگی هرمزگان با اشاره به تأکید بر اقناع فرهنگی مسافران خاطرنشان می‌کند: «پیش از نوروز این موضوع به تور لیدرها، فعالان فرهنگی و راهنماهای محلی جزیره ابلاغ شده بود، اما با هجوم چند ده‌هزارنفری گردشگران، امکان کنترل کامل فیزیکی و میدانی وجود نداشت.» وی با تأکید بر ضرورت فرهنگ‌سازی بلندمدت در این زمینه می‌گوید: «فرهنگ‌سازی در خصوص حفظ محیط‌زیست یک اصل جدی و ضروری است که آن را به طور مستمر در دستور کار قرار داده‌ایم و امیدواریم با تداوم حمایت‌ها بتوانیم این مسیر را ادامه دهیم.»