شعبان‌المعظم دروازه ورود به ماه مبارک رمضان
بارش گوهرهای ماه شعبان بر سجاده مؤمنین
سخن درباره فضیلت ماه معظم شعبان در کتب حدیثی و روایی شیعه و سنی به‌وفور موجود است. امری که اما بسیار بر آن تأکید شده و درباره این ماه معظم، مشهور است، انتساب آن به وجود مقدس نبی مکرم اسلام (ص) است. بر همین اساس، امیرالمؤمنین علی(ع) روزه گرفتن در ماه شعبان را مصداق کمک کردن به رسول‌الله (ص) ذکر کرده است.
شیخ طوسی از صفوان جمّال روایت کرده است که امام صادق(ع) به من فرمود: «کسانی را که پیرامون تو هستند، به روزه شعبان وادار کن.» گفتم: «فدایت شوم، مگر در فضیلت آن چیزی می‌بینی؟»
فرمود: «آری رسول خدا (ص) هرگاه هلال شعبان را می‌دید، به منادی دستور می‌داد تا در مدینه از جانب پیامبر ندا کند: آگاه باشید، به‌درستی که شعبان ماه من است، خدا رحمت کند کسی را که مرا در ماه من یاری کند، یعنی روزه بدارد آن را...»
در روایت دیگری امام باقر(ع) فرمود: «روزه ماه شعبان روزه پیامبران و پیروان پیامبران است و هر کس در ماه شعبان روزه بگیرد مشمول دعای پیامبر (ص) است که فرمود: خداوند رحمت کند هر کس را که من را بر شهرم کمک کند.»
آیت‌الله سید محمدمهدی میرباقری، اندیشمند برجسته علوم دینی در همین زمینه می‌گوید: «شعب خیری که به روی ما باز شده است، یک سرچشمه دارد. ما باید سعی کنیم سرچشمه را پیدا کند، از آنجا به طرف شعب بیاییم که در ماه شعبان خود نبی اکرم (ص) هستند؛ لذا در روایت داریم که حضرت فرمودند: اگر کسی این ماه را روزه بگیرد، در محبت نبی اکرم (ص) و تقرب به خدای متعال، یعنی نیتش حبّ نبی اکرم (ص) باشد، فلان فضیلت را دارد. یا در روایت است حضرت می‌فرماید: شعبان ماه من است، مرا کمک کنید به روزه این ماه. روزه می‌گیرد که حضرت را کمک کند. این کمک کردن معنایش این است که حضرت می‌خواهند ما را شفاعت کنند، تمام ماه روزه می‌گیرند و شب‌زنده‌داری می‌‌کنند که ما را برسانند و عالم را سیر بدهند. کمک ما این است، دستمان را به دست حضرت بدهیم.»
علاوه بر روزه، به مناجات و استغفار در این ماه تأکید بسیار شده است.
گوهر عظیم مناجات شعبانیه
از دیگر گوهرهای عظیم ماه شعبان اما مناجات معروف به مناجات شعبانیه است. مناجاتی که مناجات امیرالمؤمنین(ع) در این ماه است و پس از ایشان نیز تمام ائمه هدی به خواندن آن در این ماه اهتمام داشته‌اند. در این مناجات، علوم سرشاری در کیفیّت معامله بنده با خدای متعال است که در آن اظهار ادب در طریق معرفت حق و سؤال و دعا و استغفار نسبت به خدای خود بیان شده و استدلالات ظریف و لطیفی که سزاوار مقام عبودیّت برای استحکام مقام امیدواری مناسب حال مناجات است، ذکر کرده و دلالت صریح و روشن در معنای قرب و لقای خداوند و دیدار او تنظیم شده است که به آن وسیله شبهات انسان‌ها و شکیّات منکران و وحشت اهل شک و شبهه را برطرف کرده است. برای درک بهتر جایگاه این ماه و دعا و مناجات‌هایی که در آن وارد شده اما شنیدن سخن چه کسی جز نفس مقدسِ حضرت امام(ره)می‌تواند مؤثرتر باشد؟ در اهمیت ماه معظم شعبان همین بس که حضرت امام(ره) با آن نفس مطمئن و جایگاه عظیم معنوی، شاید درباره کمتر دعایی مثل مناجات شعبانیه داد سخن داده و بر روی اهمیت آن تأکید کرده باشند. بر این اساس، در ابتدای بخش دوم گزارش، بخشی از سخنان آن پیر فرزانه را در مورد اهمیت مناجات شعبانیه و جایگاه رفیع معانی و مطالب آن با هم مرور می‌کنیم.
«این از دعاهایی است که من غیر از این دعا ندیدم که روایت شده است. همه ائمه این دعا را، این مناجات را می‌خواندند، این دلیل بر بزرگی این مناجات است که همه ائمه این مناجات را می‌خواندند. چه بوده است این؟ بین آنها و خدای تبارک‌وتعالی چه مسائلی بوده است؟ هب لی کمال الانقطاع الیک کمال انقطاع چه است؟ و بیدک لابید غیرک زیادتی و نقصی و نفعی و ضرّی؛ خوب، آدم به‌حسب ظاهر می‌گوید: خوب، همه چیز با اوست. اما وجدان این مطلب که هیچ ضرری به ما نمی‌رسد الا به دست اوست، هیچ منفعتی نمی‌رسد الا به اوست، اوست ضار و نافع، اینها چیزهایی است که دست ماها از آن کوتاه است و دعا کنید که خدای تبارک‌وتعالی به ما توفیق بدهد که در این ماه شریف و ماه شریف رمضان از این مسائل هم یک حظی ولو یک جلوه کوچکی در دل‌ها و قلب‌های ما واقع بشود، و لااقل مؤمن به این بشویم که قضیه «صعق» چه قضیه‌ای است؟ مؤمن به این بشویم که مناجات خدا با انسان چه هست؟ مناجات را مؤمن بشویم به آن، انکار نکنیم، نگوییم اینها حرف‌های درویشی است. همه این مسائل در قرآن هست به نحو لطیف و در کتب ادعیه مبارکه ما که از ناحیه ائمه هدی وارد شده است، همه این مسائل هست، نه به آن لطافت قرآن، لکن به نحو لطیف. (صحیفه امام؛ ج 17، ص 458)
شهادت با مناجات شعبانیه!
حضرت امام(ره) جایی دیگر در همین زمینه می‌فرمایند: «مناجات «شعبانیه» را خواندید؟ بخوانید آقا! مناجات شعبانیه از مناجات‌هایی است که اگر انسان دنبالش برود و فکر در او بکند، انسان را به یک جایی می‌رساند. آن کسی که این مناجات را گفته و همه ائمه هم به‌حسب روایت می‌خواندند، اینها، آنهائی بودند که وارسته از همه چیز بودند. مع‌ذلک آن طور مناجات می‌کردند، برای اینکه خودبین نبودند. هرچه بودند این‌طور نبوده که خودش را ببیند که حالا من امام صادقم دیگر، نه امام صادق مثل آن آدمی که در معصیت غرق است مناجات می‌کند، برای اینکه می‌بیند خودش هیچ نیست و هرچه هست نقص است و هرچه هست از اوست. هرچه کمال است از اوست، خودش چیزی ندارد هیچ یک چیزی ندارند، انبیا هم هیچی نداشتند. همه هیچ‌اند و اوست فقط، همه هم دنبال او هستند، همه فطرت‌ها دنبال او هستند، منتها چون ما محجوبیم، نمی‌فهمیم که ما دنبال او هستیم؛ آنهایی که می‌فهمند، آنها وارسته می‌شوند و می‌روند سراغ همان معنا. این کمال انقطاعی که خواستند، این کمال انقطاع همین است که از همه این چیزهایی که هستش، اصلش به کنار باشند. (صحیفه امام؛ ج 19، ص 253)
در کتاب «با یاران سپیده» که شرح خاطرات برخی شهدای لشکر 17 علی ابن ابی‌طالب(ع) است، در خاطره‌ای مرتبط با مناجات شعبانیه در صفحه 193 کتاب می‌خوانیم: «چند روزی می‌شد آقا «مهدی جمشیدی» را - که از طلاب مهذب و با اخلاق حوزه علمیه بود - ناراحت می‌دیدم. روزی او را صدا زدم و به کناری کشیدم. گفتم: «آقا مهدی! ناراحت به نظر می‌رسی؟ اگر دلت برای رفقای شهیدت تنگ شده و دوست داری شهید شوی، بُرو مناجات شعبانیه را بخوان. قبل از تو هم بعضی از بچه‌ها این مناجات را خواندند و به درجه رفیع شهادت رسیدند. با این مژده بود که لبخند زیبایی بر لبانش نشست و تبسمی کرد. از آن روز به بعد آقا مهدی را با کتاب مفاتیح می‌دیدم که به گوشه‌ای می‌رفت و این مناجات را با آن حال خوشی که داشت می‌خواند تا شاید گم‌شده‌اش را - که همانا شهادت بود - پیدا کند و در آغوش کشد. گاهی هم توفیق می‌یافتم با او این مناجات را می‌خواندم تا اینکه در عملیات کربلای پنج، آقا مهدی را با پیکر خون‌آلودی در سنگر دیدم. لحظاتی را در آنجا نشستم و به حال او غبطه خوردم. از سنگر که بیرون رفتم، ده ثانیه بعد در همان جایی که نشسته بودم برادر رضایی هم - که اهل مناجات شعبانیه بود - به فیض شهادت نایل آمد. با دیدن این دو منظره، به حال زارم‌گریستم و گفتم: امان از دل غافل!»
روزهای خاص ماه معظم شعبان
از فرصت‌های ویژه این ماه معظم اما شب پانزدهم آن یا نیمه شعبان است. نیمه شعبان به سبب مولود بابرکت خود و فضیلتی که خدا در این روز قرار داده است باارزش و مغتنم است. از حضرت صادق(ع) روایت است که می‌فرماید: از حضرت باقر(ع) از فضیلت و برتری شب نیمه شعبان سؤال شد فرمود: «آن شب برترین شب‌ها بعد از لیله‌ًْالقدر است و در آن شب است که خداوند فضل خود را به بندگان عطا می‌فرماید و آنها را به کرم خود می‌آمرزد. پس در تقرّب جستن به سوی خدا در این شب تلاش کنید. همانا شبی است که خدا قسم یاد کرده به ذات مقدّس خود که سائلی را از درگاه خود دست‌خالی برنگرداند و نیمه شعبان شبی است که حق‌تعالی آن را برای ما و امامان در مقابل شب قدر که برای پیامبر (ص) است، قرار داده است. پس شایسته است که در این شب به دعا و ثنا و شب‌زنده‌داری بپردازیم.»
رسول خدا (ص) فرمود: «در شب نیمه شعبان خواب بودم که جبرئیل نزد من آمد و گفت: یا محمّد (ص) آیا در این شب به خواب می‌روی؟ گفتم: ای جبرئیل مگر امشب چه شبی است؟ گفت: نیمه شعبان است، برخیز یا محمد(ص) پس مرا به پا داشت و مرا به بقیع برد به من گفت، سر خود را بلند کن، این شبی است که در آن درهای آسمان باز است و درهای رحمت و رضوان و مغفرت و توبه و جود و احسان باز است و خداوند به شماره موها و پشم‌های چهارپایان آزاد می‌کند و نیز در آن شب اجل‌ها و ارزاق مردم از این سال‌به‌سال دیگر تقسیم می‌گردد و هرچه در تمام سال اتّفاق می‌افتد در این شب وارد می‌گردد.»
ابوالصلت هروی گوید: «در آخرین جمعه از ماه شعبان خدمت امام هشتم(ع) مشرف شدم. حضرت فرمود: ای ابا الصلت! ماه شعبان بیشترش گذشت و اینک جمعه آخرش فرارسیده، پس تلافی کن در این چند روز آخر، آنچه از تقصیرهایت در این ماه گذشته است و روآور به آنچه برای تو سودمند است. بسیار دعا کن و از خدا طلب آمرزش گناهانت نما. قرآن را بسیار تلاوت کن و از گناهانت توبه کن تا چون ماه مبارک رمضان فرارسد خود را برای خدا خالص و آماده گردانیده باشی. امانت کسی را در گردن خود نگذار جز آنکه آن را ادا کنی و کینه مؤمنی را در دل قرار نده جز آنکه بیرونش کنی و تقوای الهی داشته باش و بر او در پنهان و آشکار توکل کن زیرا هر که بر خدا توکل کند، خدا او را بس است و در بقیه این ماه بسیار خدا را بخوان.»