خطر گازگرفتگی در زمستان و پیشگیری از آن - بخش دوم
نصب نادرست دودکش و باز گذاشتن راه نفوذ قاتل نامرئی
گاز منوکسید کربن با هیچ‌کس شوخی ندارد و باید از آن اجتناب کرد. اکبر یداللهی فرنگی‌کار سابق ملی‌پوش که در بازی‌های آسیایی 1974 تهران طلا گرفت، به همراه همسر و فرزندش، همچنین ولی اکبر قهرمان سابق کشتی آسیا و کشور قربانی گازگرفتگی شدند! افراد زیادی هستند که جان خود را از دست داده‌اند و فقط مثالی آوردم. باید حتماً از خروج گاز از بخاری و سایر وسایل گرمایشی مطمئن شویم و همیشه یک منفذ یا پنجره برای تهویه خانه در نظر گرفت. یک تهویه کوچک هوا با بیرون از محیط کار یا منزل در نظر بگیرید. از شومینه در خانه اصلاً استفاده نکنید. همواره دودکش بخاری را چک کنید و از خروج گاز مطمئن باشید و با کوچک‌ترین احساس سنگینی و بدحالی موقعیت را ترک کنید. منوکسید کربن با هیچ‌کس شوخی ندارد پس مواظب باشید و پیشگیری کنید.
جلال ملکی، سخنگوی سازمان آتش‌نشانی با بیان اینکه مسمومیت با گاز منوکسید کربن با علائمی آغاز خواهد شد، می‌گوید: «علائم مسمومیت با این گاز به دو دسته خفیف و شدید تقسیم می‌شود. علائم خفیف این مسمومیت از جمله تهوع، استفراغ، درد قفسه سینه، تاری دید، خمیازه کشیدن، سردردهای خفیف، خواب‌آلودگی، احساس ضعف، سرگیجه، بی‌حالی و عدم تمرکز است. علاوه‌برآن علائم شدید مسمومیت‌ها سردرد شدید، افزایش سرعت تپش قلب، عدم توان تکلم، بالا رفتن درجه حرارت بدن، آسیب مغزی مداوم، تشنج و در نهایت مرگ است.»
وی درباره مهم‌ترین راهکارهای پیشگیری از مسمومیت با گاز منوکسید کربن اظهار می‌دارد: «شهروندان باید همواره از وسایل گرمایشی استاندارد استفاده کنند و حتماً پیش از راه‌اندازی بخاری مسیر دودکش را چک کنند تا مسدود نباشد. شهروندان همواره باید به داغ بودن دودکش دقت و توجه کنند. بهترین آزمایش ایمنی و سلامت آن تست دمای دودکش است. چنانچه لوله دودکش بخاری سرد باشد دلیل آن خارج نشدن محصولات احتراق و گازهای سمی از دودکش است. پس در این صورت باید تا رفع نقص به طور موقت با باز کردن قسمتی از در یا پنجره تهویه مناسبی در محیط ایجاد کرد.»
نصب صحیح دودکش را جدی بگیرید
ملکی سخنگوی سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی شهر تهران می‌افزاید: «رنگ شعله بخاری و وسایل پخت‌وپز نیز از اهمیت برخوردار است. باید دقت کرد که رنگ این شعله‌ها حتماً آبی باشد. چنانچه شعله قرمز، زرد یا نارنجی بود حتماً نقص در سوخت‌رسانی و کمبود اکسیژن در محیط وجود دارد و باید آن را جدی گرفت.»
معاون فرهنگی و اجتماعی سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی شهرداری تهران درباره سایر راهکارهای پیشگیری از گازگرفتگی می‌گوید: «هیچ‌گاه نباید تمامی روزنه‌های جریان هوا در منزل به‌ویژه اتاق‌خواب را مسدود کرد. همچنین باید از نصب آبگرمکن در حمام، روشن کردن شعله‌های اجاق‌گاز در آشپزخانه برای گرم نگهداشت محیط داخل خانه خودداری کرد.»
وی درباره شیوه صحیح نصب دودکش نیز می‌گوید: «انتهای همه دودکش‌ها باید حداقل یک متر از سطح پشت‌بام حداقل سه متر از دیوار جانبی بام و حداقل سه متر از دستگاه‌های تهویه از جمله دمنده و مکنده‌های نصب شده روی پشت‌بام فاصله داشته باشد. درصورتی‌که این فاصله کمتر از سه متر باشد انتهای دودکش باید حداقل ۶۰ سانتیمتر از بلندترین دیوار مجاور بالاتر قرار گرفته و دارای کلاهک H باشد. دودکش و اتصالات باید از جنس مقاوم و بدون منفذ یا نشتی بوده و باید حتماً از به‌کارگیری لوله‌های آکاردئونی آلومینیومی خودداری کرد.»
ملکی می‌گوید: «رها کردن انتهای دودکش‌ها در فضای بسته؛ مانند داخل راهرو، حیاط خلوت یا پاسیوهای سقف‌دار نیز یکی از اشتباهاتی که گاهی برخی از شهروندان به دلیل ناآگاهی مرتکب آن می‌شوند. این در حالی است که هر یک از اشتباه‌ها در این حوزه پیامدهای غیرقابل جبرانی را به دنبال خواهد داشت. قرار دادن لوله خروجی بخاری داخل ظرف آب نیز یکی از مواردی است که در بعضی از خانه‌ها مشاهده می‌شود که باید از انجام این کار نیز خودداری شود.»
وی می‌افزاید: «در فصل سرما پس از وزش باد و توفان و همچنین به‌صورت دوره‌ای باید شرایط کلاهک H و دودکش را چک کرد.» وی درباره نصب آبگرمکن فوری و پکیج در واحدهایی که مساحت آنها کمتر از ۶۰ مترمربع است نیز اظهار می‌دارد: «نصب این دسته از وسایل گرمایشی در واحدهایی با مساحت کم ممنوع بوده مگر آنکه هوای موردنیاز برای احتراق گاز مصرفی آنها از طریق دریچه دائمی که به‌صورت مستقیم به هوای آزادراه دارد تأمین شود.»
سخنگوی سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی شهر تهران با تأکید بر لزوم نصب دستگاه‌های هشداردهنده گاز منوکسید کربن اظهار می‌دارد: «در حال حاضر بهترین کاشف این گاز مرگبار و نامرئی دستگاه هشداردهنده گاز منوکسید کربن موسوم به دتکتور است. این دستگاه درصورتی‌که میزان گاز در محیط بیش از حد مجاز باشد با اعلام هشدار افراد را مطلع خواهد کرد. دستگاه هشداردهنده نشت گاز باید استاندارد و مورد تأیید مراجع ذی‌صلاح باشد.»
وی درباره فضاهایی که باید در آنها این دستگاه را نصب کرد، می‌گوید: «در تمامی دستگاه‌هایی که سوخت فسیلی از جمله گاز، نفت، گازوئیل و... استفاده می‌شود، نصب دستگاه هشداردهنده منوکسید کربن الزامی است. دستگاه هشداردهنده نشت گاز باید از نوع موضعی و باطری‌دار باشد و حداقل فاصله دستگاه با وسایل گرمایشی باید یک و نیم متر و حداکثر شش متر باشد.»
ملکی درباره اقداماتی که هنگام مواجهه با محیط‌های آلوده به گاز منوکسید کربن باید انجام داد، اظهار می‌دارد: «با توجه به اینکه گاز منوکسید کربن قابل اشتعال و انفجار است باید هنگام باز کردن محیط، ایجاد جرقه یا روشن کردن شعله احتیاط کرد. قطع گاز و خاموش کردن وسیله گازسوز اولین اقدامی است که باید در این شرایط انجام داد. اقدام مهم دیگر انتقال فرد مسموم به هوای آزاد است و پس از آن باید با نیروهای امدادی از جمله آتش‌نشانی و اورژانس تماس گرفت.»
وی می‌گوید: «پس از خارج کردن فرد مسموم از محیط آلوده باید راه‌های تنفسی از جمله بینی و دهان او را چک کرد و یقه پیراهن، کمربند و لباس‌های تنگ افراد را برای رهایی از خفگی باز کرد. سپس باید از طریق باز کردن در و پنجره‌ها، چرخاندن حوله خیس و هدایت جریان هوا نسبت به تهویه دستی محیط اقدام کرد. البته انجام تهویه در صورتی الزامی است که امکان جابه‌جا کردن افراد گاز گرفته به هر علت میسر نباشد.»
ملکی می‌گوید: «در صورت لزوم و مشورت با اپراتورهای اورژانس باید نسبت به انجام عملیات قلبی، ریوی افراد مسموم نیز اقدام کرد.»
اقدامات ضرب‌الاجلی در مواجهه با گازگرفتگی
هنگام مواجهه با بیمار گاز گرفته، سریعاً درب اتاق باز و سعی شود بیمار در فضائی جدید که اکسیژن بیشتری دارد قرار گیرد.
دکتر سید فراز حسینی، مدیرکل پزشکی قانونی خوزستان می‌گوید: «هنگام مواجهه با بیمار گاز گرفته، سریعاً درب اتاق باز و سعی شود بیمار در فضائی جدید که اکسیژن بیشتری دارد قرار گیرد. منوکسید کربن، گازی است بی‌بو و بی‌رنگ و به طور ظاهری قابل مشاهده نیست و بر اثر سوخت ناقص مواد سوختی و عموماً در فضای بسته ایجاد می‌شود. این گاز ممکن است بر اثر احتراق هر نوع ماده سوختنی به‌خصوص در محیط‌های دربسته و فاقد اکسیژن تولید شود. گازی بسیار سمی بی‌رنگ و بی‌بو که به علت عملکرد نامناسب وسیله گرمایشی بر اثر سوخت ناقص، نصب نادرست و یا استفاده ناصحیح از آن ایجاد می‌شود، غلظت منوکسید کربن در مقادیر بسیار کم نیز برای انسان خطرناک و کشنده است.»
وی در ادامه می‌افزاید: «هنگام مواجهه با بیمار گازگرفته، سریعاً در اتاق باز و سعی شود بیمار در فضائی جدید که اکسیژن بیشتری دارد قرار گیرد. اگر فرد هوشیار است، اما فقط سردرد و سوزش بینی و ته حلق دارد، کافی است در هوای آزاد قرار گیرد تا به‌تدریج گاز منوکسید کربن از بدنش خارج شود و اکسیژن جای آن را بگیرد و در این مدت نوشیدنی گرم بخورد و فعالیت جسمانی زیاد نداشته باشد. اگر بیمار سابقه بیماری قلبی داشته باشد یا سن خیلی کم (نوزاد) یا خیلی زیاد دارد (سالمند) لازم است تحت مداوا با اکسیژن قرار گیرد و همان مصرف مایعات نیز خوب است.»
حسینی خاطرنشان می‌کند: «در صورت بیهوش بودن، فرد گازگرفته لازم است در هوای آزاد قرار گیرد و اگر تنفس ضعیف و سختی دارد به وی تنفس کمکی داده شود و سریعاً تحت درمان قرار گیرد. در مهرماه امسال، 2 نفر بر اثر مسمومیت با گاز منوکسیدکربن در استان خوزستان جان خود را از دست دادند، این در حالی است که در مدت مشابه پارسال، هیچ فوتی به این علت گزارش نشده بود. در مجموع، در 7 ماهه نخست سال، 5 نفر بر اثر مسمومیت با گاز منوکسیدکربن در خوزستان جان خود را از دست دادند.»
بیشترین علل گازگرفتگی چیست؟
سعیده عسکری، معاون دبیرستان در شرق تهران به گزارشگر کیهان می‌گوید: «با عوارض پخش گاز منوکسید کربن آشنا هستم و موارد ایمنی را در منزل و مدرسه رعایت می‌کنم. در خانه بخاری گازی دارم که از دودکش و خروج منوکسید کربن مطمئن هستم. همواره کمی پنجره را باز می‌گذارم تا هوای خانه با بیرون تهویه داشته باشد و به‌محض احساس سنگینی و سردرد به بیرون می‌روم. اوقاتی هم که خانه گرم می‌شود و در خانه حضور ندارم بخاری را خاموش می‌کنم.»
بررسی آمارهای چند سال اخیر سازمان آتش‌نشانی تهران نشان می‌دهد بیشترین علت بروز گازگرفتگی که 70 تا 80 درصد آن را شامل می‌شود، نقص در سیستم دودکش است. سیستم دودکش از مؤلفه‌های مختلفی تشکیل شده است: قسمتی که در آن احتراق انجام می‌شود، کوره وسیله حرارتی است. این کوره دارای یک خروجی است که از طریق آن محصولات احتراق شامل مخلوطی از گازهای مختلف منتشر می‌شود که گازهای CO و CO2 بیشترین آن را تشکیل داده و در فضای آزاد رها می‌شود. گاز دی اکسید کربن (CO2) خطر مسمومیت مانند گاز منوکسید کربن (CO) ندارد ولی گاز CO از خطر مسمومیت بسیار بالایی برخوردار است. دودکش اولین مؤلفه خروج محصولات احتراق است که به آن لوله بخاری هم می‌گویند به وسیله آن خروجی کوره به دودکش دیوار وصل می‌شود. قطر این لوله باید بزرگ‌تر و یا مساوی خروجی کوره باشد. گاهی اوقات دیده می‌شود که به علت کوچک بودن دهانه ورودی دودکش دیوار، از یک لوله تبدیل (از قطر بیشتر به قطر کمتر) استفاده می‌کنند که به دلیل ایجاد یک مقاومت در مسیر جریان هوای گرم و محصول حریق بخشی از گاز CO پس زده شده و از طریق منافذ کوره و لوله به فضای ساختمان برمی‌گردد.
نکته دیگر اینکه این دودکش‌ها باید حتما دارای شیب مثبت باشد، یعنی جهت دودکش رو به بالا باشد نه به سمت پایین. بارها مشاهده شده است که خروجی دودکش دیوار را در سطح پایین ساخته‌اند به این خاطر لوله بخاری را به اجبار رو به پایین کشیده و سپس به دودکش دیوار متصل کرده‌اند که بسیار خطرناک است.
نکته بعد این است که به هیچ وجه نباید از لوله آکاردئونی به عنوان لوله بخاری استفاده کرد. این لوله‌ها به مرور زمان مقاومتش را از دست داده و در آن افتادگی و در نتیجه ایجاد شیب منفی در لوله و در نهایت برگشت گازهای ناشی از احتراق به فضای سکونت می‌شود. همچنین با گذشت زمان در بدنه لوله‌های آکاردئونی بر اثر حرارت و گذر هوای گرم از آن، سوراخ‌های بسیار ریزی به‌وجود می‌آید که حتی با چشم هم دیده نمی‌شود. گازهای سمی CO از طریق این سوراخ‌ها کم‌کم وارد فضای خانه شده و باعث گازگرفتگی افراد می‌شود. مورد دیگر اینکه دودکش‌های داخل دیوار باید از جنس مصالح ساختمانی مقاوم بوده و کاملا مستقل باشد و به صورت مشترک و انشعابی کار نشده باشد. متاسفانه بارها دیده شده که برای تخلیه دودهای حاصل از موتورخانه، یک دودکش بزرگ در داخل ساختمان تعبیه شده و از هر طبقه هم یک انشعاب به این دودکش بزرگ متصل شده‌اند که این کار فوق‌العاده خطرناک بوده و مطمئن بدانید که این شرایط، کل ساختمان را ناایمن کرده و موجب گازگرفتگی همه ساکنان را فراهم می‌کند.
یکی از اصول اولیه دودکش‌ها این است که هر دودکش باید مستقل از دودکش‌های دیگر باشد. دلیل برخی از حوادث گازگرفتگی در سال‌های اخیر همین انشعابات مشترک دودکش‌ها بود که بین واحدهای مختلف یک ساختمان وجود داشت. مقاوم نبودن مصالح و عدم یکپارچگی دودکش‌های داخل دیوار هم از دیگر دلایل وقوع حوادث گازگرفتگی است که حتی منجر به مرگ افراد نیز شده است، بی‌آنکه حتی در بازدیدها و بررسی‌های اولیه نشت گازهای منوکسیدکربن مشخص شود. گاهی اوقات هم دیده شده که لوله‌های سیمانی را در داخل دیوار‌ها بر روی هم چیده و روی آن را با موادی مانند گچ و... پوشانده‌اند. به مرور زمان و بر اثر انبساط و انقباض ناشی از گرما و سرمای هوا، ترک‌هایی در این مکان‌ها ایجاد شده که گازهای منوکسیدکربن از این طریق به داخل واحد‌ها و اتاق‌ها نفوذ کرده و حادثه گازگرفتگی را موجب شده‌اند. ما حوادثی داشتیم که علی‌رغم نبود عوامل انتشار گاز CO مانند شومینه، بخاری، آبگرمکن در خانه و حتی نبود لوله‌کشی گاز شهری ولی باز هم حادثه گازگرفتگی رخ داده و یک خانواده از بین رفته‌اند. این حادثه در سال 83 اتفاق افتاد و دلیلش این بود که دودکش داخل دیوار به مرور زمان و بر اثر گرما و سرما دچار ترک‌خوردگی شده و سوراخ‌های ریزی بر روی گچ دیوار ایجاد شده که گاز CO از طریق این منافذ کم‌کم وارد فضای خانه شده بود. جالب اینکه این سوراخ‌ها اصلا قابل رؤیت نبودند و تنها کارشناسان به وسیله دستگاه گاز‌سنج پی به این موضوع بردند.