چطور برای آزمونها آمادگی حاصل کرده و موفق شویم؟-بخش نخست
کابوس امتحانات پایان تـرم برای درس‌نخوان‌ها
گالیا توانگر
صبح‌ها ساعت یک ربع به هفت که به مدرسه می‌رسیدم. هوا هنوز مثل شب تاریک و بس ناجوانمردانه سرد بود. گروهی که در حیاط درس می‌خواندند، مانند اشباح سرگردان از این‌سو به آن سو می‌رفتند و گاه به هم برمی‌خوردند و شاکی می‌شدند که چرا در خط من راه می‌روی؟ یا از فرصت استفاده می‌کردند و سؤالی را به مباحثه می‌گذاشتند؛ اما پاتوق من مانند اکثریت ناهارخوری بود. ناهارخوری جای دانش‌آموزانی بود که می‌خواستند یک خط درس بخوانند و یک خط خاطره تعریف کنند، برعکس حیاط که جای آنهایی بود که می‌خواستند به جدیت سرمای صبح درس بخوانند. نمازخانه هم جای افرادی بود که جوراب آبرومندی به‌پا داشتند! صبح‌ها آن‌قدر زود به مدرسه می‌رسیدیم و آن‌قدر سرمای صبح غیرقابل تحمل بود که زنگ را که می‌زدند، ازخدا خواسته می‌خواستیم امتحان دهیم! اما گذر از گارد بازرسی جامدادی همیشه برای من مشکل بود، چون جیب‌هایم پر از کیسه‌های خرما و کشمش و شکلات بود و تا جامدادی را از بقالی جیب‌هایم خارج می‌کردم طول می‌کشید. آن همه خرما می‌بردم، چون معمولاً قبل از امتحان دچار گرسنگی روانی می‌شدم، آخر هم آن قدر هله‌هوله می‌خوردم که از شدت ترشح انسولین سر امتحان ضعف می‌کردم و مجبور می‌شدم با کند و کاشی در جیبم و در آوردن کیسه خرما وقتی مراقب آماده پریدن به من می‌شد با گذاشتن خرمایی در دهانم او را ضایع کنم!
مراقب خود داستانی است و مشخص است همه چه‌جور مراقبی دوست دارند! اما من به لطف الف سر فامیلم از این بابت از هر دو جهان آزاد بودم، چرا که تقلب کردن در میز اول خصوصاً برای دانش‌آموز آماتوری مثل من که به لطف همین میز اول هیچ‌وقت تقلب کردن را یاد نگرفت، خیلی محدود بود! برای من فقط مهم بود که مراقب آلودگی صوتی و مزاحمت ایجاد نکند، اما به این یک آرزو هم نرسیدم، چون این نفرین میز اول است که مراقب وقتی به آن می‌رسد، انگشت‌هایش را روی زمینه میز برانداز کند، ضربی بگیرد، به دیوار تکیه زند و زیر لب چیزهایی زمزمه کند و یا قیافه مضحک متفکرانه به خود بگیرد و از همه بدتر روی سؤال‌ها اظهارنظر کند. حتی یک‌بار که یک صندلی تکی جلوی میزم گذاشتم، مراقب به‌زور خود را بین فاصله اندک دیوار و صندلی جا کرد!
تقلب و ناسلامتی روان
برعکس پشت کلاس سیستم‌های تقلبی خیلی قوی بود. بچه‌ها مباحث را تقسیم کرده بودند و هر کس قسمتی را پوشش می‌داد. مچ دست‌ها تا آرنج و ساق پاها تا زانو و پشت و روی شلوارها نوشته شده بود. دست من از تقلب خیلی کوتاه ماند و حتی یک‌بار که مددهایی غیبی داشت از پشت سر نازل می‌شد، مراقب مثل عقاب بالا سرم ایستاد.
از امتحان بگذریم. حدود یک ربع بعد از امتحان که ذهن‌ها آرام شده بود، حیاط مدرسه به بهترین پارک دنیا تبدیل می‌شد. آفتاب خدا می‌تابید و در هر گوشه بازی می‌کردند؛ بسکتبال، پینگ‌پنگ، پانتومیم، پرتاب ِ در ماست و روزی که برف آمد، درست کردن آدم‌برفی خیلی کیف داد.
امتحانات که تمام می‌شد، طبق آیین همیشگی پایان امتحانات به سینما می‌رفتیم. من در تک‌تک اعضا متألم هستم و از همه بیشتر در قلبم انگار هنوز تمام نشده، دلم برای سرما و خنده‌های صبح امتحان تنگ شده است. امتحانات پایان ترم کاملاً متفاوت‌اند، خورشید خدا می‌تابد و صبح‌های بعد امتحان به پیک‌نیک شباهت دارد؛ به این شرط که درسخوان بوده و از پس امتحانات به‌خوبی برآمده باشی.
علیرضا اکبریان، روان‌شناس به گزارشگر کیهان می‌گوید: «زمانی که از تقلب صحبت می‌شود، اغلب ذهن افراد به تقلب در آزمونها و امتحانات معطوف می‌شود، اما جالب است بدانید تقلب انواع متعددی دارد و صرف‌نظر از تقلب در امتحانات، می‌توان از تقلب در دوستی‌ها و روابط گرفته تا تقلب در قوانین را مدنظر قرار داد. در ابتدا اگر بخواهیم به معنای تقلب اشاره‌ای کوتاه داشته باشیم، باید بدانیم تقلب نوعی دروغ، حیله‌گری و کلاهبرداری است که باعث برتری ناعادلانه متقلب بر سایرین می‌شود و استفاده از تقلب اساساً غیرقانونی است. درواقع تقلب دغلکاری به نفع خود و به ضرر دیگران است. نمونه‌هایی از تقلب وجود دارند که خواه‌ناخواه به‌سلامت روان افراد متقلب آسیب می‌رسانند. نمونه‌هایی از این دست تقلب‌ها شامل تقلب در بازی، تقلب در معاملات و خرید و فروش‌ها، قوانین راهنمایی و رانندگی، روابط و دوستی‌هاست.»
وی در ادامه می‌افزاید: «گرچه برخی از روان‌شناسان بر اساس آزمونها و آمار معتقدند متقلب‌هایی مثل رخنه‌گرها (هکرها) از بهره هوشی بالایی برخوردارند، اما باید گفت: متأسفانه افراد متقلب ویژگی‌های ناخوشایند خاصی دارند که برخی از آنها به این شرح هستند:
- افراد متقلب رفتارهای غیرصادقانه و دروغین دارند.
- متقلبان از راه‌های نامناسب برای رسیدن به اهدافشان استفاده می‌کنند.
- افرادی درشت‌گو هستند.
- اغلب به برتری نسبت به دیگران میل شدیدی دارند.
بر اساس این ویژگی‌ها، طبیعی است وقتی فردی به‌واسطه رو نشدن تقلب‌هایش در حضور دیگران به طور دائم به دروغ‌گویی وادار می‌شود و همواره در پوشاندن مسیر نامناسبی که برای رسیدن به خواسته‌هایش برگزیده است می‌کوشد، ذهن آرامی ندارد و در درونش همیشه با وجدانش می‌جنگد و اضطراب زیادی را تجربه می‌کند، زیرا به طور دائم نگران لورفتن تقلب‌هایش است و سلامت روانش در خطر است، چرا که خود دانسته به نقش بازی کردن مجبور می‌شود و از اصل خویش فاصله می‌گیرد. برای همین بیشتر این افراد قابل‌درک نیستند، دوستان زیادی ندارند، منزوی می‌شوند، ارتباطات آنها با افراد حیله‌گری مثل خودشان بیشتر می‌شود، رفته‌رفته جمع افراد ناسالم در کنارشان شکل می‌گیرد و خطاها زیاد می‌شوند و به سمت خلاف‌کاری و بزهکاری میل پیدا می‌کنند.»
نحوه آمادگی برای امتحانات
برگزاری امتحانات میان‌ترم و پایان ترم، یک معیار برای سنجش میزان یادگیری دانش‌آموزان در هر درس و مقطع تحصیلی است. دانش‌آموزان اغلب در ایام امتحانات میان‌ترم و پایان ترم دچار اضطراب می‌شوند و به سراغ راه‌حلی برای موفقیت در امتحانات هستند. درس خواندن به منظور کسب نمره مطلوب کار چندان سختی نیست، اما رعایت نکردن روش مطالعه و عدم برنامه‌ریزی باعث ناکامی در امتحانات می‌شود.
مهدی پاشایی‌فر، مشاور تحصیلی برایمان تبیین می‌کند: «لازم نیست در یک روز تمام کتاب‌ها را دورتان بچینید و تلاش کنید تا همه را در یک روز یاد بگیرید. در ایام امتحانات شاید دیدن کتاب‌هایی که روی‌هم چیده شده‌اند و حجم عظیمی از دروس نخوانده شده، باعث سردرگمی دانش‌آموز شود. به این منظور داشتن یک برنامه مطالعه منظم و منسجم بهترین راه‌حل برای جمع‌بندی مطالب در ایام امتحانات است. بهتر است به سراغ بخش‌هایی از کتاب درسی بروید که مطالب خوانده نشده‌ای دارد و یا تمرینات آن را انجام نداده اید. یکی از میانبرهای مطالعه در ایام امتحانات این است که تنها به سراغ کتابی که امتحان آن نزدیک‌تر و یا آسان‌تر است بروید و دروس و سرفصل‌های خوانده نشده را مطالعه کنید. با این روش یعنی، تمرین زیاد بر روی بخش‌هایی که در آن دچار ضعف هستید، می‌توانید در زمان کمتری به مطلب مورد نظر تسلط پیدا کنید. در این زمان کم و فشرده، اولویت با دروس خوانده نشده است.» وی در ادامه می‌افزاید: «اجازه بدهید تا تمام مطالب به طور کامل در ذهن شما ثبت شود. اگر مطالبی را در طول ترم خوانده‌اید و در یادآوری آن دچار مشکل هستید، مثلا 5 صفحه از کتاب درسی خود را خوانده اید، اما متوجه شده‌اید که در یادآوری یک صفحه مشکل دارید، یک بار دیگر آن صفحه را مطالعه کنید تا به طور کامل در ذهن شما ثبت شود. این تکنیک برای کاهش اضطراب و درگیری فکری دانش‌آموزان در جلسه امتحان به کار می‌رود.»
هرگز ناامید نشوید
هرگز دست از تلاش برندارید، اگر در زمان شروع ترم یا در امتحانات کلاسی دچار نمره ضعیفی شده‌اید، این ضعف نباید در برنامه‌ریزی مطالعاتی شما اختلالی ایجاد کند. باید همواره از هر اضطرابی دور بمانید. هرگز توانایی خود را بر اساس قضاوت بی‌رحمانه خود یا دیگران زیر سؤال نبرید و با توان و دقت بیشتری سطح خود را ارتقا دهید.
در صورتی که از زمان برگزاری امتحانات مدارس اطلاعی نداشته و یا متمایل به دریافت اطلاعات بیشتر در این زمینه هستید، مطالعه مقاله زیر به شما توصیه می‌شود.
مینا صفرپور، فرهنگی ضمن بیان مطالب بالا توصیه دارد: «موفقیت در زمان امتحانات میان ترم و پایان ترم نیازمند داشتن مطالعه اصولی و نظم در انجام برنامه درسی است. به هیچ عنوان برنامه خود را دور نزنید، شاید در ابتدا این نکته چندان مهم به نظر نیاید، اما اگر برنامه‌ای را برای کار و مطالعه خود تنظیم کرده‌اید به آن وفادار بمانید. اگر باید مطالعه درسی را در زمان مشخصی از روز انجام دهید به هیچ عنوان آن را با کار دیگری جایگزین نکنید و در زمان معین خود آن کار را انجام دهید.»
وی در ادامه می‌افزاید: «اگر به دلایلی برنامه مطالعه درس خاصی به هم خورده است و زمان آن کم است بهتر است تا زمان دیگری را برای جبران آن درس قرار دهید. اگر در طول روز کار اضطراری دیگری را انجام داده‌اید و از زمان مطالعه خود بازمانده اید باید در همان روز و یا در اولین فرصت زمان مشخصی را برای جبران آن درس اختصاص دهید. این کار موجب حفظ انسجام برنامه و منظم شدن روند مطالعه درسی شما می‌شود. هرگز نباید زمان مطالعه دو درس را با هم ادغام کنید این کار نه‌تنها نتیجه مطلوبی ندارد، بلکه باعث سست شدن اراده شما در انجام برنامه درسی می‌شود. همچنین در صورت وجود کمبود بیش از حد وقت، می‌توانید از روش‌هایی مانند تورق سریع برای مرور و مطالعه بهینه مطالب استفاده کنید.»
نقش معلم در جلوگیری از تقلب
نیک می‌دانیم، مدرسه مهم‌ترین ظرفیت یادگیری را دارد. همان‌طور که نقش معلمان و مربیان تأثیرگذارترین نقش‌ها در یادگیری از سه منظر گستره، عمق و پایداری است، پس هر موضوع یادگیری و عملکرد خوب معلم مدرسه در آن موضوع می‌تواند برای همیشه در ذهن دانش‌آموزان ماندگار شود و کمتر مسئولیتی در جامعه وجود دارد که تا این اندازه عمق داشته باشد. پس با در نظر گرفتن این مهم، چنانچه با مشاهده اولین و کوچک‌ترین تقلب‌ها در کلاس درس و امتحانات معلم و مدرسه بتوانند در جهت مشاوره صحیح به دانش‌آموزان عملکرد خوبی داشته باشند، قطعاً عامل مهم پیش‌گیرنده به‌حساب می‌آید و این تجربه تقلب برای دانش‌آموز به سمت‌وسوی صحیح هدایت می‌شود و جلوی خیلی از تقلب‌های بعدی در حوزه‌های گوناگون نظیر قانون‌شکنی‌ها گرفته می‌شود. همچنین توصیه می‌شود، مدیران مدرسه و معلمان با حفظ ارتباط هدفمند حداکثری با دانش‌آموزان و به‌ویژه اولیا و خانواده‌ها، در جهت راهنمایی درست و بموقع و مناسب بکوشند، زیرا مهم‌ترین مسئولیت مدیران و معلمان مدرسه مراقبت از دانش‌آموزان است و این مراقبت در دو بعد جسمی و روانی است و اگر مدرسه در جهت پیشگیری از تقلب و دغلکاری در بچه‌ها عملکرد خوبی داشته باشد، آموزش و پرورش به معنای واقعی در مدرسه انجام خواهد شد. درواقع معلمان در کنار والدین در القای ارزش‌ها، بینش‌ها، نگرش‌ها و شکل‌گیری رفتارهای خاص نقش برازنده‌ای دارند و اگر سعی کنند شاگردان نزد آنها احساس راحتی داشته باشند و در مواقع نیاز به مشورت و راهنمایی بتوانند به آنها مراجعه کنند و آنها نیز به جای تنبیه یا سرکوب و تحقیر از روش انتقال آگاهی و تشویق استفاده کنند، به‌یقین جلوی بسیاری از خطاها و تقلب‌ها گرفته خواهد شد. می‌دانیم که معلم یکی از مهم‌ترین عناصر ساختار اجتماعی است و معلم خوب کمک می‌کند دانش‌آموزش به انسان بهتری تبدیل شود و بتواند در ارزش‌آفرینی در جامعه سهم داشته باشد.
مهین آرزومند، فرهنگی به راهکارهای پیشگیرانه تقلب در جلسه امتحان اشاره کرده و می‌گوید: «این است که به افرادی که تقلب می‌کنند کمک شود، علت اصلی تمایل به تقلب را بشناسند و درصدد رفع آن برآیند. چه‌بسا اکثر علت‌ها ساده و قابل جبران هستند. دیگر اینکه بیندیشند و وادار به تأمل شوند که چرا از بین همه راه‌ها راه تقلب را انتخاب می‌کنند که در این مورد کمک به افزایش اعتمادبه‌نفس و استقلال فردی بسیار راهگشاست.
از جمله بهترین راهکارهای پیشگیرانه از تقلب این است که اطرافیانی که آگاه می‌شوند فردی به‌طور دائم دچار تقلب می‌شود، زمینه‌های تسهیل تقلب را از میان بردارند و از بین ببرند تا فرد وادار شود به خودش متکی باشد و با خودباوری و اعتمادبه‌نفس در انجام امور بکوشد. در زمینه‌هایی مثل بازی و کارهای رقابتی نیز همواره سعی شود بر برد و باخت یا آنچه سبب شود فردی تحقیر بشود تأکید نباشد. به جای آن در کارآمد جلوه دادن و پرورش موفقیت در افراد سعی شود.
قانون‌گرایی و پرهیز از تقلب از شاخصه‌های جوامع پیشرفته و توسعه یافته است و چنانچه کشور عزیزمان بخواهد در مسیر دستیابی به توسعه پایدار حرکت کند، باید افرادی در نهاد آموزش و پرورش تربیت شوند که قانون را اجرا و رعایت کنند و از تقلب و مکر و حیله پرهیز کنند، چرا که جامعه قانون‌گریز که افراد آن در سرپیچی و دور زدن قوانین و مقررات و تقلب سعی کنند، از پیشرفت باز می‌مانند.»